هوشمندی ایران در برابر رفتارهای شتابزده عربستان
اقداماتی که این روز‌ها در عربستان رخ می‌دهد، به حدی شتاب زده می‌نماید که به نظر می‌رسد تصمیم گیران هزینه فایده آن را بررسی نکرده اند. در واقع برخلاف الگوهای محافظه کارانه نسل سالخورده، اکنون الگویی از خطرپذیری بالا و جسارت در رفتار‌ها دیده می‌شود که تاکنون بی سابقه بوده و حتی می‌تواند نه فقط برای کشورهای منطقه، بلکه برای خود عربستان هم خسارت بار باشد.
کد خبر :
۴۵۹۷۴
بازدید :
۳۰۵۵
عباس پرورده، کارشناس مسائل خاورمیانه | معلوم نیست عربستان وارد یک بازی هوشمندانه شده و یا اقداماتی نابخردانه که می‌تواند دیگران را هم در گرداب خود فروکشد.
این روز‌ها اخباری دور از انتظار درباره تحولات داخلی عربستان سعودی و روابط خارجی آن شنیده می‌شود که پیش از این برای افکار عمومی که عادت به خبرهایی از مراسم رقص شمشیر و سفرهای تشریفاتی و پرهزینه خاندان سعودی در عکس هایی با عینک‌های آفتابی داشتند، نامانوس است.
این روز‌ها اخباری دور از انتظار درباره تحولات داخلی عربستان سعودی و روابط خارجی آن شنیده می‌شود که پیش از این برای افکار عمومی که عادت به خبرهایی از مراسم رقص شمشیر و سفرهای تشریفاتی و پرهزینه خاندان سعودی در عکس هایی با عینک‌های آفتابی داشتند، نامانوس است.
ضمن اینکه اقدامات شتابزده در ساختار داخلی تحت عنوان "اصلاحات" و رفتارهای خارج از عرف دیپلماتیک نسبت به شرکای سیاسی منطقه‌ای ناخودآگاه ارتباطی را بین این دو برقرار می‌سازد. مرور تاریخچه تحولات چند دهه گذشته این کشور به خصوص در مقاطعی که مقامات سعودی دست به اقداماتی جهت اصلاحات زده اند، نشان می‌دهد جنس اقدامات در حال انجام از گذشته متفاوت به نظر می‌رسد.
همین موضوع باعث شده حتی متحدان عربستان نیز جانب احتیاط را در موضع گیری‌ها رعایت کنند و تصمیم‌ها را در اتاق انتظار نگه دارند. "محمد بن سلمان" به عنوان نماینده نسل جوان سعودی‌ها که به نظر می‌رسد اکنون زمام امور را در دست دارد، به دلیل نبود گردش نخبگان در ساختار آریستوکراتیک وراثتی سعودی به مدت چند دهه که فرصت ارتقا در ساختار حکومتی را نداشته و ناگهان در صدر تصمیم گیری‌های سرنوشت ساز قرار گرفته، توانایی‌ها و ناتوانایی‌های آن نیز برای جهان تقریبا در پرده ابهام قرار دارد.
همین موضوع باعث شده حتی متحدان عربستان نیز جانب احتیاط را در موضع گیری‌ها رعایت کنند و تصمیم‌ها را در اتاق انتظار نگه دارند. "محمد بن سلمان" به عنوان نماینده نسل جوان سعودی‌ها که به نظر می‌رسد اکنون زمام امور را در دست دارد، به دلیل نبود گردش نخبگان در ساختار آریستوکراتیک وراثتی سعودی به مدت چند دهه که فرصت ارتقا در ساختار حکومتی را نداشته و ناگهان در صدر تصمیم گیری‌های سرنوشت ساز قرار گرفته، توانایی‌ها و ناتوانایی‌های آن نیز برای جهان تقریبا در پرده ابهام قرار دارد.
به این ترتیب در عربستان با یک معادله دو مجهولی روبرو هستیم که یک سوی آن محمد بن سلمان به عنوان نماینده نسل تازه‌ای که دنبال تغییر هستند قرار دارد و سوی دیگر ساختار سیاسی کهنه و محافظه کاری که معلوم نیست تا کجا توان تحمل تغییرات را خواهد داشت.
رفتارهای شاهزادگان سالخورده پیشین از یک الگوی شناخته شده پیروی می‌کرد و تقریبا قابل پیش بینی بود. آن الگو ترکیبی از محافظه کاری، سنجش هزینه - فایده تصمیمات، درونگرایی و حفظ میراث آل سعود بود. اما اکنون این الگو در نسل جدیدی که در مناصب عربستان در حال پا گرفتن هستند، دگرگون شده و جای خود را به اقدامات شتاب زده داده است.
رفتارهای شاهزادگان سالخورده پیشین از یک الگوی شناخته شده پیروی می‌کرد و تقریبا قابل پیش بینی بود. آن الگو ترکیبی از محافظه کاری، سنجش هزینه - فایده تصمیمات، درونگرایی و حفظ میراث آل سعود بود. اما اکنون این الگو در نسل جدیدی که در مناصب عربستان در حال پا گرفتن هستند، دگرگون شده و جای خود را به اقدامات شتاب زده داده است.
طبیعتا مواجهه با چنین وضعیت جدیدی نیازمند سازوکارهای تازه‌ای است. ولیعهد ۳۲ ساله عربستان چندی پیش "اسلام معتدل" و "ریشه کن کردن همه بقایای افراط گرایی در آینده‌ای نزدیک" را مطرح کرد. این چنین وضعیتی هم متضمن تهدیدهای ناشناخته‌ای است که اگر دقت لازم لحاظ نگردد، می‌تواند منجر به پیامدهای ناخواسته و خسارت باری گردد و در عین حال چنین وضعیتی ممکن است موجد فرصت هایی برای سایر بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای باشد.
به لحاظ داخلی، آنچه که اکنون تحت عنوان اصلاحات در عربستان در حال انجام است، از حدود چهار دهه پیش در مقاطع مختلف در واکنش به حوادث داخلی یا خارجی به شکل محدود وجود داشته و مخرج مشترک همه آن‌ها دو ویژگی "واکنشی بودن" و "حفظ بقای سلطنت" در برابر مطالبات داخلی از یک سو و فشارهای خارجی از طرف دیگر بوده است.
به لحاظ داخلی، آنچه که اکنون تحت عنوان اصلاحات در عربستان در حال انجام است، از حدود چهار دهه پیش در مقاطع مختلف در واکنش به حوادث داخلی یا خارجی به شکل محدود وجود داشته و مخرج مشترک همه آن‌ها دو ویژگی "واکنشی بودن" و "حفظ بقای سلطنت" در برابر مطالبات داخلی از یک سو و فشارهای خارجی از طرف دیگر بوده است.
اگرچه از سال‌های ۲۰۰۳ به بعد مهمترین مطالباتی که عموما طی عریضه نویسی‌ها به ملک عبدالله منتقل می‌شد، ضرورت برداشتن گام هایی به سوی تاسیس حکومت مشروطه بر اساس نهادهای منتخب، تفکیک قوا، آزادی بیان و پایان بخشیدن به تبعیض علیه اقلیت شیعه بود.
ضمنا شفافیت بیشتر در امور مالی کشور و تهیه اطلاعات دقیق و تفصیلی از منابع درآمدی و هزینه‌های عمومی نیز از دیگر مطالبات گروه‌های اصلاح طلب بوده است. اما آنچه که تاکنون در نتیجه اصلاحات به دست آمده پاسخگوی مطالبات مطرح شده نبوده است.
حال باید دید آیا اصلاحات شتاب زده فعلی درصدد جامه عمل پوشاندن به مطالبات گفته شده جامعه عربستان است و یا اینکه پاشنه امور همچنان بر حفظ بقای سلطنت با ظواهری تازه خواهد چرخید. برای پیش بینی احتمال موفقیت اصلاحات پر سرو صدای کنونی نیز باید در نظر داشت ریاض برای برداشتن گام‌های اساسی به سوی اصلاحات با موانعی روبروست.
اهم این موانع عبارتند از: نخست مخالفت نهادهای مذهبی با تغییرات وسیع سیاسی، چون تصور بر این است اصلاحات جدی منجر به تضعیف توافق و تک صدایی عقاید وهابیت خواهد شد و دوم اقتصاد تک محصولی و اتکا به درآمدهای نفتی و نهایتا وابستگی به حمایت‌های سیاسی و نظامی خارجی.
با‌ای حال گفته می‌شود بن سلمان طی اقدامی بی سابقه تعدادی از روحانی‌های تندرو و همچنین شاهزادگان و سرمایه داران عربستانی را به اتهام فساد مالی بازداشت کرده است.
با‌ای حال گفته می‌شود بن سلمان طی اقدامی بی سابقه تعدادی از روحانی‌های تندرو و همچنین شاهزادگان و سرمایه داران عربستانی را به اتهام فساد مالی بازداشت کرده است.
بازداشت شاهزادگان در زمانی انجام شد که فقط چند ساعت از فرمان تشکیل کمیته مبارزه با فساد از سوی ملک سلمان گذشته و هنوز کمیته شروع به کار نکرده بود و همین موضوع شائبه تسویه حساب‌های سیاسی و حذف رقبا را ایجاد کرده است.
همچنین هنوز معلوم نیست مقابله با گروه‌های متنفذ مذهبی که اکنون با بازداشت برخی روحانیون شروع شده، چه پیامدهایی برای این کشور داشته باشد. اما از منظر روابط منطقه ای، به نظر می‌رسد الگوی رفتاری پیش بینی ناپذیری و اقدامات با خطرپذیری بالا که در داخل در حال اجراست، بر روابط خارجی نیز سایه انداخته است.
استعفای سعد حریری نخست وزیر لبنان از ریاض که اقدامی بی سابقه در عرف دیپلماتیک است و همچنین اخباری که از حصر خانگی عبدربه منصور هادی، رئیس جمهور مستعفی یمن و متحد عربستان در جنگ با این کشور و عدم اجازه خروج او از عربستان وجود دارد، نشان از نوعی قالب شکنی در سیاست‌های شناخته شده سعودی‌ها و هم هنجارشکنی در روابط دیپلماتیک دارد و بر اساس قواعد شناخته شده دیپلماتیک نمی‌توان هزینه فایده‌های اینگونه اقدامات نوظهور را ارزیابی کرد.
روی هم رفته در ارزیابی آینده اصلاحات در عربستان، کشوری که به دلیل وجود حکومت متمرکز و نبود آزادی‌های مدنی، فاقد رسانه‌های آزاد بوده و از اتفاقاتی که در قصرهای شاهزادگان و جلسات تصمیم گیری‌های حکومتی می‌افتد، گردش اطلاعات دقیقی وجود ندارد، ایجاد فضای ابهام و رازآلودی است که معمولا با گمانه زنی‌های بعضا ضد و نقیض از سوی تحلیلگران و ناظران همراه است.
روی هم رفته در ارزیابی آینده اصلاحات در عربستان، کشوری که به دلیل وجود حکومت متمرکز و نبود آزادی‌های مدنی، فاقد رسانه‌های آزاد بوده و از اتفاقاتی که در قصرهای شاهزادگان و جلسات تصمیم گیری‌های حکومتی می‌افتد، گردش اطلاعات دقیقی وجود ندارد، ایجاد فضای ابهام و رازآلودی است که معمولا با گمانه زنی‌های بعضا ضد و نقیض از سوی تحلیلگران و ناظران همراه است.
حتی برخی آگاهان به مسائل عربستان نسبت به اصلاحات آغاز شده در این کشور ابراز خوشبینی کرده و آن را ناشی از بکارگیری تجربه انقلاب‌ها و اصلاحات انجام شده در دیگر کشور‌ها از سوی مقامات سعودی می‌دانند.
از این جهت به نظر می‌رسد با توجه به فقدان اطلاعات دقیق از مناسبات موجود در حاکمیت و همچنین لایه‌های اجتماعی و سیاسی عربستان و به خصوص عدم پیمایش علمی از میزان اثرگذاری طبقه تحصیلکرده و تکنوکرات که عموما تحصیلکردگان غرب هستند، نیروهای ناشناخته‌ای در لایه‌های اجتماعی و سیاسی این کشور ممکن است وجود داشته باشند که به دلیل فضای تک صدایی و مطالبات متراکم شده، پس از باز شدن فضا به صورت ناگهانی بروز یابند. به همین دلیل عربستان و آینده اصلاحات در این کشور چندان قابل پیش بینی نیست.
اما آنچه که برای ایران اهمیت دارد، رویکردهای تهران نسبت به فصل جدید رفتاری عربستان نمی‌تواند مبتنی بر الگوهای سابق باشد. این وضعیت یادآور سخنان اخیر دکتر محمدجواد ظریف به مناسبت روز معلم در دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه است که اظهار داشت:
از این جهت به نظر می‌رسد با توجه به فقدان اطلاعات دقیق از مناسبات موجود در حاکمیت و همچنین لایه‌های اجتماعی و سیاسی عربستان و به خصوص عدم پیمایش علمی از میزان اثرگذاری طبقه تحصیلکرده و تکنوکرات که عموما تحصیلکردگان غرب هستند، نیروهای ناشناخته‌ای در لایه‌های اجتماعی و سیاسی این کشور ممکن است وجود داشته باشند که به دلیل فضای تک صدایی و مطالبات متراکم شده، پس از باز شدن فضا به صورت ناگهانی بروز یابند. به همین دلیل عربستان و آینده اصلاحات در این کشور چندان قابل پیش بینی نیست.
اما آنچه که برای ایران اهمیت دارد، رویکردهای تهران نسبت به فصل جدید رفتاری عربستان نمی‌تواند مبتنی بر الگوهای سابق باشد. این وضعیت یادآور سخنان اخیر دکتر محمدجواد ظریف به مناسبت روز معلم در دانشکده روابط بین الملل وزارت خارجه است که اظهار داشت:
"مهمترین چالش امروز در روابط بین الملل چالش تغییر و تحول است و در واقع نامشخص بودن شرایط و غیرقابل پیش بینی بودن آن است. "
از این جهت سیاست خارجی ایران در منطقه که عربستان به بازیگری تاثیرگذار، اما در عین حال غیر قابل پیش بینی تبدیل شده، نیازمند بازنگری اساسی است.
اقداماتی که این روز‌ها در عربستان رخ می‌دهد، به حدی شتاب زده می‌نماید که به نظر می‌رسد تصمیم گیران هزینه فایده آن را بررسی نکرده اند. در واقع برخلاف الگوهای محافظه کارانه نسل سالخورده، اکنون الگویی از خطرپذیری بالا و جسارت در رفتار‌ها دیده می‌شود که تاکنون بی سابقه بوده و حتی می‌تواند نه فقط برای کشورهای منطقه، بلکه برای خود عربستان هم خسارت بار باشد.
امروز عربستان در منطقه بازیگری غیرقابل پیش بینی است و معلوم نیست وارد یک بازی هوشمندانه شده و یا اقداماتی نابخردانه که می‌تواند دیگران را هم در گرداب خود فروکشد.
۰
