فقر آب، تهدید امروز و آینده

امروزه فقر عمومی و فقدان و فقر آب دو موضوع به‌شدت وابسته به هم هستند و در یک چرخه معیوب همدیگر را تشدید می‌کنند.

موضوع فقدان آب و به‌اصطلاح رساتر، فقر آب از تعاریف مرسوم فقر نسبی و فقر مطلق فراتر رفته و مترادف با فقر زیستی شده است؛ یعنی اگر تا دیروز جامعه‌ای را که دچار فقر مطلق با تعریف معمول و مرسوم بود، یعنی درآمدی کمتر از یک دلار سرانه روزانه داشت، می‌شد با تزریق پول یا ایجاد اشتغال از فقر نجات داد، ولی امروز وقتی منابع آبی کشوری خشکیده باشد و در چاه روستایی و لوله‌کشی شهری، آبی نباشد نمی‌توان آن را با پول در کوتاه‌مدت جایگزین کرد و در چشم‌انداز بلندمدت نیز منابع مالی فقط یکی از مؤلفه‌های مؤثر می‌تواند به حساب بیاید، نه بیشتر.

مطابق تعاریف سازمان جهانی بهداشت، آب سالم که باید مناسب خوردن و استفاده غذایی و شست‌وشو و به‌دور از آلودگی‌های میکروبی، انگلی و قابل دسترسی در کمتر از یک کیلومتر از محل سکونت هر فرد و حداقل به میزان ٢٠ لیتر برای هر نفر در هر روز باشد، امروزه از دسترس یک‌هشتم جمعیت دنیا به‌دور است و این ابعاد فقر آب با تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن هوا هرروز در حال افزایش است.

در فقر آب، بهداشت و پاکیزگی که لازمه پیشگیری از بیماری‌هاست، رنگ باخته و با ورود بیماری به چرخه معیوب فقر- فقر آب- فقر بهداشت وضع را بدتر خواهد کرد.

این گزارش ایجاد تغییری چشمگیر در چگونگی مدیریت منابع آبی و ارائه سرویس‌های حیاتی بهداشتی ازسوی کشور‌ها را پیشنهاد می‌کند و شروع تغییر را هدف‌گیری بهتر صرف منابع و ایجاد اطمینان از دسترسی بهتر نیازمندان می‌داند با تأکید بر اینکه آن‌ها که بیشتر نیازمندند، باید دسترسی بهتری به منابع داشته باشند و همچنین به مهار فعالیت‌ها و صرف منابع غیراثربخش و ایجاد اطمینان از پایداری و تأثیر سرویس‌های عمومی توصیه اکید می‌کند.

این گزارش با تأکید بر آسیب‌پذیربودن سلامت و رشد کودکان توصیه می‌کند که مداخلات تغذیه‌ای و عرضه آب سالم و خدمات بهداشتی مناسب در جهت پیشرفت اساسی در کاهش رشد و مرگ‌ومیر کودکان باید باهم هماهنگ شود و اذعان می‌کند که اگرچه ایجاد امکان بهتر برای دسترسی به آب سالم و بهداشت عمومی به تنهایی، در سلامت و خوب‌زیستی (Well-being) بچه‌ها تأثیر مهمی دارد، ولی وقتی مداخلات تغذیه‌ای و بهداشتی به‌صورت هماهنگ ارائه می‌شوند اثرات سینرژیک و ماندگارتری در آینده کودکان می‌گذارند.

مطابق این گزارش و در شرایط فعلی، هنوز میلیون‌ها انسان به‌دلیل عرضه ناکافی آب و بهداشت در دام فقر گرفتارند. فقر و فقر آب سهم عمده‌ای در کاهش رشد دوره کودکی و ابتلا به بیماری‌های ضعیف‌کننده‌ای مانند اسهال دارد.

امروزه هر یک از پنج مرگ کودکان در جهان به‌دلیل بیماری‌های وابسته به فقر آب اتفاق می‌افتد. پژوهش اخیر بانک جهانی در ١٨ کشور در حال توسعه دنیا نشان می‌دهد که کلید مهار فقر در دنیای امروز اقدام سریع در تأمین آب سالم، باکیفیت و ایجاد و حفظ و ارتقای بهداشت عمومی است.

مطالعات نشان می‌دهد که مشکل اصلی در ارائه بهداشت عمومی در این کشورها، باز همان علت اصلی، یعنی کمبود دسترسی به آب سالم است و خلاصه آب کلید اصلی مهار فقر در جهان سوم است.

این مطالعه روشنی‌بخش این نکته در سایه مانده است که طبق بررسی‌ها، عدم توازن و بی‌انصافی واضحی در دسترسی به آب و خدمات بهداشتی مابین مناطق فقیر و متوسط از طرفی و مناطق شهری و روستایی از طرف دیگر وجود دارد.

برای دادن شانس مساوی به هرکس برای آنکه بتواند از شکوفایی استعدادهایش بهره‌مند باشد، نیاز است فاصله و شکاف بین طبقات غنی و فقیر در دسترسی به آب و بهداشت عمومی پر شود.

این موضوع نشان می‌دهد در دنیای امروز رو به سوی آینده، آب نقش پررنگ‌تری در ایجاد اختلاف طبقاتی و نابرابری و بی‌عدالتی خواهد داشت و همان‌گونه که در موضوعات دیگر به بازتوزیع عدالت‌ورزانه ثروت در جامعه و تساوی‌بخشی در حقوق اجتماعی شهروندی می‌اندیشیم، به بازتوزیع مناسب و عادلانه آب، این اصلی‌ترین منبع حیات که هر روز شرایط بحرانی‌تری در کشور‌های در‌حال‌توسعه و همچنین کشور ما پیدا می‌کند، نیز بپردازیم و از سیاست‌گزاری به‌موقع برای حکمروایی خوب و مدیریت عاقلانه آب غفلت نکنیم.

این گزارش به نکته مهم دیگری نیز در فرایند سیاست‌گزاری آب در کشورهای مطالعه‌شده اشاره کرده و تأکید می‌کند که در بیشتر این کشورها، فقر آب و نارسایی خدمات بهداشتی، به دلیل داشتن سیاست‌های غلط نیست؛ بلکه به‌خاطر اجرای غلط سیاست‌هاست.

این نکته را باید اضافه کرد که سیاست‌گزاری آب نوعی سیاست‌گزاری کلان فرابخشی و بین‌بخشی را می‌طلبد و چه‌بسا که فقر آب، نتیجه سیاست‌های غلط یا اجرای غلط سیاست‌ها در بخش‌های دیگری مانند بخش کشاورزی و صنعت باشد.

اذعان به این نکته که ضعف و اتونومی در اجرای سیاست‌ها و فاصله مخربی که بین طراحی و صورت‌بندی سیاست (Policy formation) و مرحله اجرای سیاست (Policy Implementation) وجود دارد، واقعیتی است که نمی‌توان از آن به‌ویژه در کشورهای جهان سوم که به دلایل زیادی ازجمله تضاد منافع، فساد دامنگیر و نداشتن نظام ارزیابی سیاست (Policy Evaluation) مؤثر و سالم در محیط و حوزه اجرای سیاست اتفاق می‌افتد، چشم‌پوشی کرد.

بر خلاف آنچه تصور می‌شود (که حتی این گزارش بانک جهانی هم به‌قدر کفایت به آن نمی‌پردازد)، موضوع فقر آب تن‌ها محدود به کشور‌های فقیر نمی‌شود؛ بلکه با توجه به تغییرات اقلیمی، گرم‌شدن هوا، افزایش تقاضا و افزایش شدید تعرفه‌های آب، حتی جمعیت انبوهی از شهروندان کشورهای غنی نیز در خطر فقر آب قرار می‌گیرند و این موضوعی است که گاردین امکان بروز قریب‌الوقوع آن را به جامعه بریتانیا هشدار می‌دهد.

در واقع فقر آب از سه منظر فقدان آب به‌دلیل ازدست‌رفتن منابع، عدم امکان پرداخت هزینه‌های آب و فقری که در نتیجه پرداخت هزینه‌های آب ایجاد می‌شود، قابل تعریف است.

بنا بر گزارش بنیاد خیریه تحقیقاتی بزرگ جوزف رونتری، اگر فرد یا خانواده، مساوی یا بیش از سه درصد از درآمدش را صرف پرداخت قبض آب کند، در فقر آب قرار می‌گیرد. گزارش دیگری از طرف مشاوران محیط زیست AEA و دانشگاه ساری انگلستان، خطر کمبود و فقر آب را جدی‌تر می‌بیند و گزارش می‌کند که درحال‌حاضر چهار میلیون خانواده در انگلستان در خطر جدی فقر آب قرار دارند.

ماحصل چیزی است که از آن به‌عنوان جامعه شکننده (Fragile Society) و حاکمیت شکننده (Fragile State) یاد می‌شود. این اتفاقی است که اولین نشانه‌های آن در شمال آفریقا و منطقه خاورمیانه و بعضی کشورهای این مناطق، با شدت و ضعف در حال هویداشدن است.

گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد در مناطق شمال آفریقا و خاورمیانه، میزان دسترسی استاندارد هر فرد در سال به آب که مطابق شاخص‌های توسعه جهانی حدود هزار مترمکعب است، از سال ١٩٦٧ تا سال ٢٠١١ به‌شدت کاهش پیدا کرده و به حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ مترمکعب در سال و در مصر تقریبا به زیر صد مترمکعب در سال میل کرده و این کاهش تقریبا در تناسب کلی با کاهش تولید ناخالص داخلی (GDP) این کشور‌ها بوده است.

متون حکمرانی، حکمروایی و سیاست‌گزاری عمومی نیز در این روند در دایره تأثیر و تأثر با فقر آب واقع شده‌اند. امروزه از شروط حکمرانی خوب (Good governance) تأمین امنیت آب و کاهش فقر آب نه‌تنها مورد تأکید قرار گرفته است؛ بلکه بیشتر خود مفهوم حکمرانی آب شکل نظری و عملی به خود گرفته است.

مجموعه کشورهای OECD در سال ٢٠١٥، در سندی با عنوان اصول حکمرانی آب چارچوب چندمرحله‌ای برای این مهم توصیه کرده است. مطابق این مدل توصیه شده است تا شکاف‌های موجود در هر کشور در موضوع فقر آب، شناسایی شده و برای هرکدام پلی تعبیه شود.

این سند شکاف‌های مهم را شکاف سیاست و قانون، شکاف پاسخ‌گویی، شکاف منابع مالی، شکاف ظرفیت و توانمندی، شکاف دانش و اطلاعات، شکاف اداره کرد و مدیریت، و شکاف اهداف قابل حصول طبقه‌بندی کرده است و برای هر‌کدام درخواست تعبیه و طراحی پل و راه‌حلی کرده است.

این پل‌ها یا راه‌حل‌ها باید سه مشخصه عمده، اثربخش‌بودن، کارا‌بودن و امکان ایجاد اعتماد و مشارکت عمومی را در خود داشته باشند. این سند در نهایت از سیاست‌گذاران خواسته است که به هر چهار مرحله فرایند سیاست‌گزاری سیاست یعنی مراحل صورت‌بندی سیاست، اجرای سیاست، نظارت بر اجرا و مانیتورکردن سیاست و در نهایت ارزیابی سیاست اهتمام ویژه داشته باشند.

طبیعتا در این راستا مذاکرات سیاسی و فنی هوشمندانه و عاقلانه با همسایگان که دارای منافع مشترک در منابع آبی یا دسترسی به سرچشمه‌های آب‌های سطحی هستند، نقش مهمی در دیپلماسی خارجی آب بازی می‌کند.

با دیپلماسی خارجی، دیپلماسی داخلی آب از طریق ایجاد تعهد سیاسی در همه نهادهای استراتژیک حاکمیت، ایجاد فضای مشارکت‌پذیر برای ایجاد وفاق ملی و همراهی آحاد مردم و هماهنگی همه دستگاه‌های دولتی در راستای هدف کنترل و مدیریت بحران فقر آب نقشی ویژه را بازی خواهد کرد.

البته رسیدن به چنین اجماع ملی، نیازمند ایجاد باور عمومی به صلاحیت و عزم حاکمیت در تأمین منافع عمومی و باور به وجود و واقعیت خارجی مشکل است که وجود و همراهی رساناهای عمومی مستقل و مورد اعتماد مردم می‌تواند نقش برجسته‌ای در این راستا ایفا کند.