آزار کودک؛ چه کسی؟ چرا؟ چگونه؟!
امکان اثبات تجاوز به کودکان بسیار سخت است و مجازات در نظرگرفته شده جنبه بازدارندگی ندارد راهب، مددکار اجتماعی: میزان کودک‌آزاری در پسران حدود ۵۲درصد و در دختران حدود ۵۹درصد است نامور، روانشناس: وظیفه پدر و مادری بالاتر از دوستی با فرزندان است
نادی، وکیل دادگستری: امکان اثبات تجاوز به کودکان بسیار سخت است و مجازات در نظرگرفته شده جنبه بازدارندگی ندارد راهب، مددکار اجتماعی: میزان کودک‌آزاری در پسران حدود ۵۲درصد و در دختران حدود ۵۹درصد است نامور، روانشناس: وظیفه پدر و مادری بالاتر از دوستی با فرزندان است
«آمارهای موجود میزان کودک‌آزاری در ایران را بسیار بالاتر از کشورهای توسعه‌یافته دنیا نشان می‌دهد و در یک مطالعه میزان کودک‌آزاری جسمی در ایران نزدیک به ۵۹درصد است درحالی‌که همین عدد در آمریکا حدود ۸درصد و در اروپا ۵درصد است.» این اطلاعات را «غنچه راهب»، مددکار اجتماعی و مدرس دانشگاه در نشست ماهانه انجمن دفاع از حقوق کودکان بیان کرد. در این جلسه که با عنوان تحلیل ابعاد روانشناختی و حقوقی کودک‌آزاری با محوریت آزار جنسی برگزار شد، «هومن نامور»، روانشناس و مدرس دانشگاه از راه‌های پیشگیری از شیوع این آزار در ایران سخن گفت و «حسام فیروزی»، روانپزشک متخصص کودکان هم با تأکید بر لزوم آموزش شیوه رفتار با کودکان از سوی والدین، از روش‌های تربیتی مختلف سخن گفت. توضیحات «مونیکا نادی»، وکیل دادگستری از تجربه خود در پرونده‌های مربوط به کودک‌آزاری و همچنین تأکید بر ضعف قوانین موجود و لزوم تصویب لایحه حمایت از کودکان بخش دیگری از موارد مطرح‌شده در نشستی با مدیریت «شیوا دولت‌آبادی»، روانشناس بود.
ایران در کنار کشورهای توسعه‌نیافته و درحال توسعه
«سازمان بهداشت جهانی کودک، کودک‌آزاری را آسیب یا تهدید سلامت جسم و روان یا سعادت یا رفاه و بهزیستی کودک زیر ۱۸سال به دست والدین یا افرادی که نسبت به او مسئول هستند مي‌شناسد. به‌عبارت دیگر، کودک‌آزاری رفتاری است که توسط بزرگسال انجام می‌گیرد، غیرتصادفی است و به رشد و سلامت کودک آسیب می‌رساند.» غنچه راهب با اشاره به این تعریف از کودک‌آزاری، این آسیب را به ٦ دسته؛ جسمی، جنسی، عاطفی، ناشی از غفلت، صنعتی و تحصیلی تقسیم و در ادامه آماری از میزان کودک‌آزاری در ایران بیان کرد. این مددکار اجتماعی شیوع کودک‌آزاری جسمی در ایران را ۵۹ درصد دانست و اشاره کرد که این نوع از آزار کودکان در آمریکا حدود ۸درصد و در اروپا نزدیک به ۵درصد است. او درباره آمار موجود گفت: «کودک‌آزاری عاطفی در ایران ۵۳درصد، در آمریکا ۱۰درصد و در اروپا ۵درصد است. کودک‌آزاری ناشی از غفلت هم در ایران ۴۰درصد، آمریکا ۱۱درصد و اروپا ۱۰درصد است.» راهب در ادامه میزان کودک‌آزاری در پسران را حدود ۵۲درصد و در دختران نزدیک به ۵۹درصد دانست و براساس این آمار، از فاصله زیاد ایران با کشورهای توسعه‌یافته سخن گفت.
علایم و عوارض سوءاستفاده جنسی از کودکان
محوریت این نشست راه‌های مقابله با کودک‌آزاری جنسی بود و در ادامه راهب از شاخص‌های فیزیکی کودک‌آزاری جنسی سخن گفت: «این شاخص‌ها را می‌توان در چند دسته تقسیم کرد که وجود چنین مواردی در کودکان میتواند ناشی از آزار جنسی باشد. مواردی مثل خونریزی از ناحیه مقعد، تغییر رنگ در لباس‌های زیر، وجود ناراحتی و شکایت کودک از ناحیه تناسلی، ادرار خونی یا علایم و نشانه‌های بیماری‌های مقاربتی.» اما کودک آسیب‌دیده ممکن است متحمل چه عوارض روانپزشکی یا رفتاری شود؟ راهب که تجربه مواجهه با کودکان آسیب‌دیده فراوانی را در سال‌های کاری خود دارد، در توضیح این موضوع گفت: «کودک آسیب‌دیده ممکن است به عوارض روانپزشکی مانند اختلال استرس، ابتلا به افسردگی و اضطراب، بیش‌فعالی در کارکردهای جنسی یا سوءمصرف مواد دچار شود. عوارض رفتاری و عاطفی هم وجود دارد که ممکن است پس از چنین آسیبی بروز پیدا کند؛ عوارضی مانند اعتماد به‌نفس پایین، دوری از بزرگتر‌ها و بی‌اعتمادی به آنها، مشکلات خواب، کابوس و ترس از رفتن به رختخواب، بروز رفتارهای خودآسیب‌زننده، امتناع از رفتن به مدرسه.»
راه‌های پیشگیری از سوءاستفاده جنسی و از کودک
یکی از پرسش‌های مطرح‌شده توسط افراد حاضر در این نشست، شیوه و راه‌های پیشگیری از سوءاستفاده جنسی از کودکان بود که این مددکار اجتماعی مواردی را در این زمینه بیان کرد: «در این زمینه راه‌های متفاوتی وجود دارد که خانواده‌ها باید نسبت به آن آگاهی داشته باشند. همچنان باید تأکید شود که بحث خانواده‌درمانی بسیار مهم است یا این‌که یک خانواده چطور به حفظ و حمایت از کودک کمک کند.» راهب در ادامه با تأکید بر چندبُعدی بودن این موضوع و روش‌های مقابله، مواردی را در این زمینه بیان کرد: «آشنا کردن کودکان با موقعیت‌هایی که ممکن است مورد تجاوز قرار بگیرند همواره باید آموزش داده شود. علاوه بر این، استفاده از برنامه‌های پیشگیرانه مانند آموزش در مدرسه، نمایش تلویزیونی، بالابردن اطلاعات کودکان از بخش‌های مختلف بدن‌شان، آموزش فهم تفاوت لمس سالم و غیرسالم هم میتواند مانع از بروز کودک‌آزاری شود.» این مددکار اجتماعی درباره راه‌های مقابله با کودک‌آزاری توضیح بیشتری داد: «کودکان باید یاد بگیرند که نه بگویند و والدین باید شیوه‌های مختلف مخالفت‌کردن و تسلیم‌نشدن را به کودکان بیاموزند. کودکان باید آموزش ببینند که از موقعیت‌های مشکوک و
تهدیدآمیز دوری کنند و در اولین فرصت بعد از وقوع چنین آزاری، موضوع را به یک بزرگسال گزارش کنند.»
قانون کنونی والد را صاحب و مالک کودک می‌داند
«مونیکا نادی»، وکیل دادگستری که پرونده‌های زیادی درباره کودک‌آزاری را تاکنون دنبال کرده در ادامه این جلسه از تجربه‌های خود در برخورد با قوانین سخن گفت و در کنار تأکید بر ضعف قوانین، شکایت نسبت به سوءاستفاده جنسی در خانواده‌های ایرانی را همچنان یک تابو دانست. او با تأکید بر این‌که کودک‌آزاری یک آسیب چندبُعدی است، قانون را یکی از ابعاد پیشگیری و مقابله با این موضوع دانست: «همه بر این باوریم که کودک‌آزاری یک آسیب اجتماعی چندبُعدی است که یک بُعد آن قانون‌گذاری است. تا قبل از سال ۸۱ کودک‌آزاری جایی در قوانین نداشت تا این‌که قانون حمایت از کودک و نوجوان تصویب شد. درحال حاضر هم امکان اثبات تجاوز به کودکان بسیار سخت است و مجازات در نظر گرفته‌شده هم جنبه بازدارندگی ندارد.»
این وکیل دادگستری عنوان کرد که قانون کنونی ایران نشأت‌گرفته از فرهنگ موجود است، درحالی‌که قانون باید چندین گام جلوتر از فرهنگ جامعه باشد: «قوانین موجود نشأت‌گرفته از فرهنگ ماست و در این فرهنگ، والد خود را صاحب و مالک فرزند می‌داند، درحالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته، قانون یکی، دو پله از فرهنگ بالاتر است. قانون ما دادگاه اختصاصی و تخصصی برای کودک‌آزاری درنظر نگرفته و جدا از مجازات‌ها و ضعف قوانین، بحث فرهنگ هم هست که اعلام تجاوز به کودک را تبدیل به یک تابو کرده است.» او در ادامه درباره ورود قوانین موجود برای پیشگیری و همچنین مقابله با کودک‌آزاری، با ناکارآمد دانستن آنها از لزوم تصویب لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوان در مجلس شورای اسلامی سخن گفت: «باید بگویم که قوانین موجود هیچ نقشی در این زمینه برای پیشگیری برعهده نگرفته است. در کنار این موضوع، مجازات‌های تعریف‌شده هم جنبه بازدارندگی ندارد. در یکی از پرونده‌هایی که ما دنبال کردیم، با وجود تمام شواهد موجود، فردی به ۶ ماه حبس محکوم شد که این حبس درنهایت به ۲ ماه کاهش یافت و پس از آزادی مدام اقدام به تهدید و ارعاب همان کودک می‌کرد. یعنی در سیستم کنونی هیچ روشی برای مقابله جدی و پیشگیری درنظر نگرفته است.»
او در ادامه درباره سیستم حقوقی مناسب در این زمینه هم گفت: «لایحه موجود در مجلس شورای اسلامی مترقی و مناسب است هرچند که ما نمی‌دانیم درنهایت چه چیزی تصویب خواهد شد و سال‌ها از خاک‌خوردن این لایحه می‌گذرد. این لایحه مواردی را در زمینه پیشگیری و همچنین مقابله در نظر گرفته است که میتواند قوانین را چندین گام نسبت به فرهنگ موجود جلو ببرد. قوانین موجود برخورد صفر یا ۱۰۰ با این آسیب دارد، درحالی‌که چنین برخوردی تاکنون جواب نداده و از این به بعد هم قطعا کمکی برای حفاظت از کودکان نخواهد داشت.»
توضیحات «هومن نامور»، روانشناس و مدرس دانشگاه درباره راه‌های پیشگیری از شیوع کودک‌آزاری در ایران و همچنین تأکید او بر آموزش شیوه تربیت کودکان بخش دیگری از این نشست بود: «بخشی از شیوه‌های تربیتی در ایران مبتنی بر رویکرد شرطی‌سازی کلاسیک است. جایی سخنرانی می‌کردم و بعد از جلسه، فردی یک پس‌گردنی به پسرش زد و گفت «ببین دکترجون، حرفات خیلی قشنگ بود ولی ما را این‌جور تربیت کردند و ما هم فعلا همین کار را می‌کنیم. اگر روش شما جواب داد و ما نتیجه‌اش را دیدیم، شیوه تربیت فرزندان‌مان را تغییر خواهیم داد.» بحث این است که تا چه اندازه شیوه تربیت درست را متناسب با فرهنگ و جغرافیای مناطق مختلف آموزش داده‌ایم.» او در ادامه رابطه دوستانه والدین با فرزند را یکی از مدهای سال‌های گذشته در ایران دانست و این شیوه برخورد را مورد انتقاد قرار داد: «معتقدم که نباید با کودکان و فرزندان‌مان دوست باشیم. زمانی من می‌توانم با کسی دوستی داشته باشم که در سطوح مختلف با آن آدم از چیزهایی از زندگی شخصی‌ام بگویم که او هم همین رفتار را درباره من داشته باشد. هر چه میزان این ناگفتنی‌ها افزایش یابد، میزان صمیمیت بالا می‌رود، حال اگر پدر و مادر بخواهند چنین رابطه‌ای با فرزند خود داشته باشند، مرزهای پدر و مادری درنوردیده می‌شود.»
این روانشناس در ادامه و در توضیح این موضوع گفت: «در روانشناسی خانواده درمانی، دو کلمه اساسی و کلیدی وجود دارد؛ یکی سلسله‌مراتب و دیگری هم مرزبندی. از زمانی که محصولات و ترجمه‌های اشتباهی از خارج کشور وارد شد، روانشناسی با تبلیغ رویکرد دوستی با فرزندان، مرزهای اجتماعی را از بین برد و سلسله مراتب را از خانواده‌ها گرفت. وقتی سلسله‌مراتب و مرز در خانواده وجود نداشته باشد، هیچ چیزی باقی نمی‌ماند. یکی از کارهایی که یک پدر و مادر خوب میتواند انجام دهد این است که بچه‌ها اطمینان کامل به پدر و مادر خود داشته باشند. وظیفه پدر و مادری بالاتر از دوستی با فرزندان است.»
«حسام فیروزی»، روانپزشک متخصص کودکان هم در این نشست با اشاره به تجربیات دوران کاری خود از لزوم آموزش شیوه تربیت فرزندان سخن گفت و نبود چنین آموزه‌هایی را نوعی از کودک‌آزاری دانست. این روانپزشک ادامه داد: «امروز برای هر کاری افراد گواهینامه می‌گیرند و کسی بدون گواهینامه و آموزش شروع به رانندگی نمی‌کند اما چگونه است که درباره شیوه رفتار و تربیت فرزندان هیچ آموزشی لحاظ نمی‌شود. من فکر می‌کنم افراد قبل از فرزندآوری باید دوره آموزشی ببینند و حتی گواهینامه بگیرند.»
