علامت کاهش ساعت کار

سیر ساعت کار در بازار کشور روند نزولی را منعکس می‌کند. بنابه گزارش مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار، از میانگین ساعت کار هفتگی در طول نیمه اول دهه جاری، یک ساعت کاسته شده است. کارشناسان معتقدند این کاهش نشان‌دهنده افزایش تمایل نیروی کار به کارهای پاره‌وقت است.

کاهش نسبی نیاز اقتصادی و فقدان ظرفیت برای کار بیشتر نیز می‌تواند عوامل دیگر توضیح‌دهنده این پدیده باشد. همچنین این گزارش نشان می‌دهد که شکاف جنسیتی از نظر ساعت کار هفتگی، عدد بالایی در قیاس با دیگر کشورها است.

یک بحث مهم در زمینه مطالعات بازار کار، تعادل بین کار و زندگی است. مدیریت زمان و دوری از ساعت کار غیرمتعارف، اصولی است که در صورت غفلت می‌توانند پیامدهای نامطلوبی را برای زندگی فردی و به‌تبع آن زندگی اجتماعی داشته باشند. ساعت کار طولانی می‌تواند موجبات تعارض بین کار و زندگی را پدید آورد. تعریف ساعت کار طبق ماده ۵۱ قانون کار، مدت زمانی است که کارگر، نیرو یا وقت خود را به منظور انجام کار در اختیار کارفرما قرار می‌دهد.

مرکز آمار و اطلاعات راهبردی وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی در یک گزارش با استفاده از نتایج آمارگیری نیروی کار طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ به بررسی ساعت کار در بازار کار ایران و مقایسه آن با دیگر کشورها پرداخته است.

روند نزولی ساعت کار
بررسی‌های این مرکز نشان می‌دهد که برآورد متوسط ساعت کار معمول در هفته دور از متوسط جهانی نیست. برآورد متوسط ساعت کار معمول در هفته، در شغل اصلی انجام می‌شود. در واقع مطابق این بررسی‌ها، کم‌کاری بخشی از شاغلان با اضافه‌کاری بخش دیگری از شاغلان(شاغلان با ساعت کار بیشتر از ۴۴ ساعت کار در هفته) جبران می‌شود.

بررسی مرکز اطلاعات راهبردی وزارت کار حاکی از این است که متوسط ساعت کار معمول هر فرد در هفته، در نیمه اول دهه ۹۰ شمسی، به‌جز در سال ۱۳۹۲ همواره نزولی بوده است، طوریکه متوسط ساعت کار در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۰ به میزان یک ساعت افت کرده است. در سال ۹۵ متوسط ساعت کار در هفته به ۵/ ۴۲ ساعت رسید که کمترین مقدار در طول دهه ۹۰ محسوب می‌شود.

قله ساعت کار در دهه جاری، مربوط به سال ۱۳۹۲ با ۹/ ۴۳ ساعت کار در هفته است. در کنار این، تعداد شاغلان طی این دهه همواره روند افزایشی را طی کرده است. گویی تعداد ساعات کار بین عده بیشتری تقسیم شده و بر تعداد شاغلان افزوده شده است. تحلیلگران گزارش وزارت کار معتقدند که کاهش متوسط ساعت کار معمول در کشور می‌تواند از افزایش چند میلیونی شاغلان در دوره مورد بررسی و عدم وجود ظرفیت برای کار بیشتر نشات گرفته باشد؛ همچنین کاهش نیاز اقتصادی شاغلان و افزایش شاغلان پاره‌وقت نیز از دیگر عوامل توضیح‌دهنده کاهش ساعت کار طی دهه جاری محسوب می‌شود.

نشانه تبعیض جنسیتی
در تمامی سال‌های مورد بررسی این گزارش، متوسط ساعت کاری مردان از زنان بیشتر بوده و از شدت این اختلاف نیز کاسته نشده است. معمولا مردان میانگین ساعت کاریشان ۱۲ ساعت از زنان بیشتر بوده است. تحلیلگران معتقدند این تفاوت ناشی از یک تبعیض جنسیتی در بازار کار ایران است.

با توجه به این احتمال که میزان دستمزدها بر ساعت کار اثرگذار بوده است و دستمزد بالاتر افراد را برای عرضه کار با ساعت بالاتر ترغیب می‌کند. از طرفی نیز مردان در فرصت‌های برابر با زنان، دستمزد بیشتری دریافت می‌کنند. در کنار هم قرار دادن این دو مساله، می‌تواند ساعت کار بیشتر مردان نسبت به زنان را توضیح دهد. اما به نظر کارشناسان حوزه کار، یک عامل دیگر که می‌تواند این شکاف را توضیح دهد، تمایل فراوان زنان به انجام کار نیمه‌وقت است. این تمایل نیز می‌تواند بخش دیگری از شکاف موجود را توضیح دهد.

اما یک رفتار مشابه در ساعت کار مردان و زنان در طول نیمه اول دهه جاری به چشم می‌خورد. در هر دو گروه، ساعت کار از سال ۹۲ روند کاهشی را طی کرده است. متوسط ساعت کار هفتگی مردان در سال ۱۳۹۵، نسبت به سال ۹۰، ۸/ ۰ساعت کاهش یافته است. شدت این کاهش در زنان شدیدتر و در حدود ۱/ ۱ ساعت برآورد می‌شود. در نتیجه از این حیث، هر دو گروه مردان و زنان از فعل و انفعلات موجود در بازار کار بی‌نصیب نمانده‌اند و افت میانگین ساعت کار گویای این واقعیت است.

جایگاه ایران در مقیاس جهانی
مرکز اطلاعات راهبردی وزارت کار، میانگین ساعت کار هفتگی در ایران را با برخی از کشورهای جهان مقایسه کرده است. میزان ساعت کار کشورهای گوناگون تحت‌تاثیر میزان دستمزد، فرهنگ کار، وضع معیشتی افراد، حجم اشتغال در کشور و... قرار دارد. ایران در این قیاس، نسبت به برخی کشورهای پیشرفته و تراز اول دنیا، ساعت کار بالاتری را ثبت کرده است. این مقایسه‌ها در سال ۲۰۱۶-۲۰۱۵ انجام شده است که ساعت کار در ایران به کمینه خود طی ۵ سال اخیر رسیده بود.

در این سال، ساعت کار هفتگی ایران در زمره کشورهایی چون تایلند، فیلیپین و هنگ‌کنگ قرار می‌گیرد. در کشورهای یادشده نیز ساعت کار هفتگی در محدوده ۴۲ تا ۴۳ ساعت قرار می‌گیرد که ایران نیز با ۵/ ۴۲ ساعت کار، حد واسط این کشورها محسوب می‌شود. در کشورهایی مانند عربستان سعودی و سنگاپور، میزان ساعت کار به محدوده ۴۴ ساعت می‌رسد. در سطح بالا، کشورهای قطر، بنگلادش، پاکستان و ترکیه قرار می‌گیرند که بازه ساعت کاری ۴۶ تا ۵۰ ساعت را شامل می‌شوند.

اما در آن‌سو، کشورهای پیشرفته‌ای وجود دارند که ساعت کار هفتگی آنها تا ۳۳ ساعت(استرالیا) پایین می‌آید. میانگین ساعت کار هفتگی در کشورهای فرانسه، آلمان و انگلستان نیز ۳۶ ساعت برآورد شده است.

نکته دیگر این مقایسه، وضعیت نه‌چندان مناسب شکاف جنسیتی مطلق ساعت کار در ایران است. در جدولی که توسط مرکز اطلاعات راهبردی وزارت کار منتشر شده است، کشورهایی همچون پاکستان و بنگلادش وضعیت بدتری از این حیث دارند.

البته باید به این نکته دقت کرد که در کشورهایی مانند عربستان و قطر که وضعیت شکاف مطلوب است، ناشی از این است که زنان شاغل در این کشورها اغلب از مهاجران هستند و نمی‌توان قضاوت درستی درباره شکاف ساعت کار هفتگی در مورد این کشورها داشت. در کشور فیلیپین ساعت کار هفتگی زنان و مردان تفاوتی با یکدیگر ندارد و از این حیث، بهترین عملکرد را به خود اختصاص داده است.

بیشترین کاهش ساعت کاری در کشاورزان
در این گزارش متوسط ساعت کار معمول در بخش‌های عمده اقتصادی نیز رصد شده است. بررسی ساعت کار در سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات نشان می‌دهد که طولانی‌ترین متوسط ساعت کار معمول در هفته در کشور مربوط به بخش خدمات به میزان ۱/ ۴۵ ساعت است.

در طول ۵ سال اول دهه ۹۰، بیشترین ساعت کار در همه بخش‌های اقتصادی در سال ۱۳۹۲ اتفاق افتاده است. علاوه بر این، روند نزولی طی این سال‌ها در تمامی بخش‌ها مشاهده شده اما شدت این کاهش متفاوت بوده است. بیشترین کاهش ساعت کار هفتگی متعلق به بخش کشاورزی است که در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۰، به میزان ۳/ ۵ ساعت کاهش را تجربه کرده است.

نکته اینجاست که بر تعداد شاغلان بخش کشاورزی طی این سال‌ها افزوده شده است، هرچند میزان این افزایش نسبت به گروه‌های دیگر کمتر بوده اما می‌توان گفت که در مجموع از ساعت کاری کشاورزان در دهه جاری کاسته شده است. کمترین کاهش ساعت کاری نیز متعلق به گروه خدمات با ۵/ ۰ ساعت کاهش هفتگی در طول ۵ سال است.

شاغلان بخش صنعت نیز به‌طور متوسط در حدفاصل بین سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵، ۲/ ۱ ساعت از ساعت کاریشان کاهش یافته است. آمار جالب دیگری که در گزارش مرکز اطلاعات راهبردی وزارت کار دیده می‌شود، بیشتر بودن ساعت کار بخش غیرتولیدی نسبت به تولیدی است. در این تقسیم‌بندی، بخش خدمات احتمالا بیشترین نقش را در بخش غیرتولیدی بازی می‌کنند. بر اساس اطلاعات منتشر شده، ساعت کار هفتگی فعالان بخش‌های غیرتولیدی ۱/ ۵ ساعت بیشتر از بخش‌های تولیدی است.

میزان کاهش در ساعت کار بخش‌های تولیدی در طول ۵ سال اول دهه ۹۰، شدیدتر از بخش‌های غیرتولیدی بوده است. اما نکته دیگری که می‌توان در بخش‌های عمده اقتصادی رصد کرد، میزان شکاف جنسیتی است. شکاف جنسیتی مطلق، در بخش خدمات شدیدتر از دو بخش دیگر است. به‌طور متوسط مردان فعال در بخش خدمات، ۵/ ۱۲ ساعت در هفته بیشتر از زنان کار می‌کنند، در حالی که این عدد در بخش کشاورزی ۱۱ ساعت گزارش شده است.