طرح ترافیک جدید چقدر جواب داد؟

تاثیر «طرح ترافیک ۹۷» در سه هفته اول اجرا، با انتشار یک نمودار از سوی شهرداری تهران، اعلام شد. در این نمودار، از شاخص «کیلومتراژ ترافیک» استفاده شده که کاهش میانگین هفتگی پیمایش خودرو - طول ترافیک- در ایام اجرای طرح جدید نسبت به هفته قبل از آن را نشان می‌دهد.

کارشناسان ترافیکی با مطرح کردن «یک سوال بزرگ» درباره نتیجه‌گیری انجام شده، ۹ ابهام درباره نحوه سنجش، مطرح می‌کنند که مهم‌ترین آن، خلأ مقایسه نقطه‌ای و همچنین نبود آمار خودرو‌های ورودی به محدوده طرح است.

روز گذشته شهرداری تهران نموداری درباره آثار اجرای طرح ترافیک ۹۷ در پایتخت منتشر کرد که به اعتقاد کارشناسان ترافیکی و طیفی از محققان حوزه حمل و نقل درون‌شهری که تجربه مطالعاتی در کشور‌های توسعه یافته را دارند، اگر این نمودار در شهری مثل لندن منتشر می‌شد، قطعا یک سوال بزرگ برای ساکنان شهر ایجاد می‌کرد که مدیریت شهری خود را نسبت به رفع ابهام فراگیر و پاسخگویی به این سوال متعهد می‌دانست.

آثار اجرای طرح ترافیک جدید تهران در سه هفته سپری شده از اجرای آن از نیمه اردیبهشت تا ۴ خرداد ماه که به‌صورت یک نمودار منحنی مقایسه‌ای منتشر شده است، در عین اینکه اطلاعاتی از وضعیت ترافیکی در هفته‌های گذشته ارائه می‌دهد، حاوی ۹ ابهام محتوایی است و در عین حال به یک سوال بزرگ نیز پاسخ نداده است. نمودار منتشر شده توسط شهرداری تهران آثار اجرای طرح ترافیک در سه هفته ابتدایی اجرای آن را براساس شاخص میانگین هفتگی پیمایش خودرو‌ها در محدوده طرح ترافیک به ازای هر خودرو تشریح می‌کند.

عنوان این نمودار «میانگین هفتگی ترافیک سنگین در سه هفته ابتدایی اجرای طرح ترافیک جدید» است و این یعنی در روح این نمودار، نوعی قضاوت وجود دارد که گویی در کل شبانه‌روز ترافیک در محدوده مورد بررسی سنگین است. اشکال بعدی به بازه زمانی منتخب برای مقایسه باز می‌گردد.

در این نمودار سه منحنی به تفکیک معرف ترافیک در سه هفته ابتدایی اجرای طرح است و یک منحنی مجزا نیز با عنوان «هفته مشابه قبل از اجرای طرح (یک تا ۵ اردیبهشت)» گنجانده شده است. این در حالی است که اصطلاح «هفته مشابه» صرفا برای مقایسه نقطه‌ای قابل استفاده است و اگر بازه‌های زمانی اجرای طرح با هفته‌های مشابه سال گذشته مقایسه می‌شد، باید عنوان مشابه برای آن مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این در حالی است که در نمودار مذکور هفته قبل از اجرای طرح تحت عنوان هفته مشابه مبنای مقایسه قرار گرفته است که استفاده از واژه «مشابه» می‌تواند مخاطبان را دچار خطا کند. اشکال شاخص سوم در کلیات این نمودار، عدم معرفی و تشریح محور عمودی است.

محور عمودی این نمودار با عنوان «مجموع کیلومتراژ ترافیک» معرفی شده، اما هیچ توضیحی درباره اینکه شاخص مذکور دقیقا نمایانگر چه چیزی است، در حاشیه نمودار قید نشده است. عنوان مذکور برای عموم شهروندان گنگ است و حتی برخی از کارشناسان ترافیکی نیز تعابیر متفاوتی برای آن قائل شدند؛ بنابراین لازم است مراد از این اصطلاح به روشنی بیان شود.

در عین حال اغلب کارشناسان طرف مشورت، تصور می‌کنند مراد از این اصطلاح، «میانگین پیمایش خودرو‌ها در طول هفته در محدوده طرح ترافیک به ازای هر خودرو در بازه زمانی مشخص» است. این نمودار که آثار اجرای طرح ترافیک جدید را صرفا در محدوده طرح ترافیک و بر مبنای یک شاخص تشریح کرده است، مبنای نتیجه‌گیری زودهنگام مدیریت شهری قرار گرفته و روز گذشته موفقیت طرح مذکور در کاهش ترافیک به واسطه این آمار اعلام شد.

ظاهر این نمودار اعلام می‌کند که طول پیمایش خودرو‌ها به‌طور میانگین در پیک صبحگاهی و عصرگاهی کاسته شده است. به‌عنوان مثال در پیک صبحگاهی از ۳ کیلومتر در هفته قبل از اجرای طرح جدید به حدود یک کیلومتر در هفته گذشته (هفته سوم اجرای طرح جدید) رسیده است.

براساس این نمودار همچنین پیک عصرگاهی نیز با کاهش پیمایش خودرو و حجم ترافیک روبه‌رو شده است. محتوای این منحنی‌ها نشان می‌دهد به‌طور میانگین طول پیمایش خودرو‌ها در پیک صبحگاهی در زمان اجرای طرح جدید در مقایسه با هفته قبل از اجرای آن ۶۷ درصد کاهش یافته است. این میزان همچنین در پیک عصرگاهی با ۴۸ درصد کاهش همراه بوده است، بنابراین میزان کاهش بار ترافیک در محدوده مرکزی شهر در پیک عصرگاهی کمتر از پیک صبحگاهی بوده است.

این آمار بدون لحاظ سوال بزرگی که بی‌پاسخ مانده و مجموعه ابهاماتی که وجود دارد، حاوی نکته مثبتی است و اگر تعبیری که صورت گرفته صحیح باشد، کاهش طول پیمایش خودرو‌ها خود می‌تواند به معنای کاهش حجم ترافیک در ساعات پیک باشد.

اما در عین حال نمودار مذکور نشان‌دهنده موضوع دیگری هم هست؛ اینکه اگرچه بار ترافیک و طول پیمایش در ساعات پیک کاهش محسوس داشته، اما در ساعات غیرپیک، این کاهش چندان محسوس نیست؛ در حالی که قبل از اجرای طرح جدید فاصله زیادی بین پیک و غیرپیک روی این نمودار قابل مشاهده است. به‌عنوان مثال طول پیمایش خودرو (مجموع کیلومتراژ ترافیک) در هفته قبل از اجرای طرح ترافیک ۹۷ در پیک صبحگاهی ۳ کیلومتر بود، اما در ساعت غیرپیک پس از آن (حوالی ۱۰ صبح) به یک کیلومتر کاهش می‌یافت.

اما در هفته سوم اجرای طرح جدید، میزان پیمایش میانگین خودرو‌ها از حدود یک کیلومتر در ساعات پیک صبحگاهی به حدود ۵/ ۰ کیلومتر در ساعت غیر پیک نیمروز کاهش یافته و به عبارت دقیق‌تر فاصله بین طول پیمایش در این دو زمان کمتر شده است. در مورد پیک عصرگاهی نیز همین موضوع صادق است، طوری که میانگین پیمایش خودرو‌ها در این بازه زمانی قبل از اجرای طرح جدید حدود ۷ کیلومتر، اما در ساعت غیرپیک قبل از آن (۱۵ تا ۱۶) بین ۳ تا ۴ کیلومتر بوده است.

این در حالی است که با اجرای طرح جدید فاصله بین پیک و غیرپیک کاسته شده طوری که میزان پیمایش میانگین در هفته سوم اجرای طرح ترافیک جدید به حدود ۴ کیلومتر رسیده، اما در بازه زمانی ۱۵ تا ۱۶ (غیرپیک) حدود یک کیلومتر است؛ بنابراین پیام این بخش از نمودار این است که حجم کل تردد خودرو‌ها در محدوده طرح ترافیک در طول بامداد تا شامگاه چندان کاهش نیافته و اگرچه طول پیمایش در ساعات پیک روند نزولی داشته، اما بار ترافیک در ساعات دیگر که غیرپیک محسوب می‌شود توزیع شده است.

سوال بزرگ درباره نتایج طرح ترافیک

علی مصطفوی، کارشناس ارشد برنامه‌ریزی و مهندسی حمل و نقل اظهار کرد: اگر کاهش حجم ترافیک (کاهش پیمایش خودرو‌ها در بازه زمانی مشخص) به ویژه در ساعات پیک را به منزله تعبیر اصلی از نموداری که دیروز منتشر شد، بپذیریم، انتشار چنین نمودار ناقصی در شهر‌های توسعه‌یافته همچون لندن باز هم مبنای ایجاد یک سوال بزرگ است که مدیریت شهری ناگزیر است به آن پاسخ دهد.

سوال این است که چه اتفاقی برای سفر‌های درون‌شهری افتاده که طول پیمایش خودرو‌ها کاسته شده است؟ آیا ترافیک به نقطه دیگری از شهر منتقل شده یا اینکه بخشی از شهروندان برای سفر‌های کاری و غیر از آن از سفر در محدوده طرح منصرف شده‌اند؟ آیا همچنان با استفاده از مد‌های حمل‌ونقلی جایگزین خودروی شخصی وارد محدوده می‌شوند؟ آیا اتوبوس، مترو، دوچرخه یا موتورسیکلت را جایگزین کرده‌اند؟ آیا شهروندان مکان اشتغال، زندگی یا تحصیل خود را تغییر داده‌اند که موجب کاهش تردد در محدوده مشخص شده است؟ یا اینکه اصلا از خانه بیرون نیامده‌اند؟

وی با بیان اینکه ظاهرا دوربین‌های نظارت تصویری مبنای تولید این آمار بوده است، گفت: به نظر می‌رسد این آمار‌ها در یک فرآیند دستی و غیراتوماتیک تولید شده است. اما از این گذشته باید همزمان با انتشار این آمار داده‌های مربوط به تعداد خودرو‌های ورودی به محدوده و نیز میزان ازدحام ایستگاه‌های مترو و اتوبوس در ایام اجرای طرح جدید نیز منتشر می‌شد. اگر تغییر رفتار ترافیکی به واقع رخ داده باشد، در هر صورت باید به این سوال پاسخ دهند که سرنوشت ترافیکی که از گذشته در این محدوده وجود داشته چه شده است.

گذشته از این سوال بزرگ چند ابهام درباره نمودار مذکور نیز وجود دارد. کارشناسان ترافیکی به‌صورت مشترک تاکید می‌کنند برای اینکه مدیران ترافیکی آثار اجرای یک سیاست یا طرح ترافیکی را بررسی کنند، باید کل شهر یا دست‌کم محدوده مرکزی به انضمام محدوده طرح زوج و فرد شامل ۱۰ معبر بزرگراهی اصلی پایتخت را مورد ارزیابی قرار دهند، در حالی که در نمودار مذکور صرفا ترافیک در محدوده اجرای طرح اصلی بررسی شده است.

محدوده طرح ترافیک تنها ۵ درصد از مساحت شهر تهران است و حتی اگر اجرای طرح جدید اثر مثبتی داخل این محدوده داشته باشد، نمی‌توان الزاما آن را طرح موفقی ارزیابی کرد، چراکه اجرای یک طرح ترافیکی زمانی موفق است که ترافیک در کل شبکه را بهبود ببخشد و در بلندمدت در کاهش آلودگی هوا نیز موثر واقع شود.

اینکه برخی انتقال بار ترافیکی از یک ساعت به ساعت دیگر را ملاک موفقیت طرح بدانند بدون اینکه مطمئن باشند میزان استفاده از خودروی شخصی در کل شبکه ترافیکی کاهش یافته یا نه و صرفا ورود خودرو به محدوده مرکزی پایتخت را ملاک قرار دهند، روش درستی برای قضاوت درباره کارآیی طرح ترافیک جدید نیست. کارشناسان انتظار دارند برای شهری مانند تهران، اولویت مدیریت شهری کاهش تقاضای سفر با خودروی شخصی باشد، نه صرفا جابه‌جایی زمان سفر برای گروهی از شهروندان.

۹ ابهام درباره نمودار سنجش ترافیک

به‌طور کلی می‌توان ابهامات پیرامون نمودار منتشرشده درباره موفقیت طرح ترافیک جدید را در ۹ عنوان تشریح کرد. ابهام اول در نوع مقایسه ترافیکی است. مقایسه با هفته قبل از اجرای طرح غلط نیست، اما نمی‌تواند برای استناد کافی باشد. بلکه لازم است وضعیت ترافیک با مدت مشابه سال گذشته مقایسه شود. ممکن است رفتار ترافیکی شهروندان در هفته قبل از طرح ترافیک جدید دچار تغییراتی شده باشد.

به‌طور مثال ممکن است عده‌ای با علم به اینکه طرح جدیدی قرار است اجرا شود، ترجیح بدهند امور خود را که نیاز به سفر به مرکز شهر دارد، زودتر سامان دهند و در نتیجه ترافیک هفته اول اردیبهشت افزایش یافته باشد. ابهام دوم، قضاوت درباره طرح ترافیک صرفا بر اساس شاخص طول پیمایش یا همان کیلومتراژ (طول) ترافیک است. برای بررسی موفقیت طرح ترافیک ملاک مهم دیگری نیز وجود دارد و آن تعداد خودرو‌های واردشده به این محدوده است.

احصای این آمار با توجه به دوربین‌های نظارتی نباید کار پیچیده‌ای باشد و انتظار می‌رفت همزمان با نمودار، به شکل مقایسه‌ای با سال گذشته منتشر شود. ابهام سوم به‌عنوان محور عمودی نمودار باز می‌گردد که همان‌طور که اشاره شد، شهروندان باید حدس بزنند مراد از مجموع کیلومتراژ ترافیک دقیقا چیست؟

چهارمین ابهام این است که اطلاعاتی که نمودار مذکور ارائه می‌دهد، با گزارش آماری که روز ۱۸ اردیبهشت درباره نتایج سه روز نخست اجرای طرح ترافیک ۹۷ منتشر شد، تناسبی ندارد و همخوان نیست. در آن مقطع زمانی سه شاخص اعلام شد که شامل کاهش ترافیک در محدوده طرح ترافیک به میزان حداقل ۱۰ درصد، کاهش ترافیک در محدوده زوج و فرد به میزان ۵ درصد و کاهش طول صف خودرو‌ها پشت چراغ‌های راهنمایی به میزان ۳ تا ۵ درصد بود.

انتظار این بود که در گزارش جدیدی که از نتایج سه هفته‌ای اجرای طرح منتشر می‌شود نیز این پارامتر‌ها اعلام شود. اما نه آنچه دیروز اعلام شد در گزارش اولیه نیز تولید شده بود و نه آنچه در گزارش اولیه آمده بود، دیروز در گزارش سه هفته‌ای با مقادیر به روز شده، اعلام شد.

ابهام بعدی به علت کاهش طول پیمایش خودرو‌ها در ساعات پیک صبحگاهی و عصرگاهی باز می‌گردد. سوال اینجاست که آیا صرفا کاهش سهمیه‌ها از حدود ۱۰۰ هزار به ۶۳ هزار فقره عامل این کاهش بوده یا اینکه سایر شهروندان از سفر با خودروی شخصی منصرف شده‌اند یا شاید کاهش ورود متخلفانه با پوشاندن پلاک در این موضوع دخیل بوده است.

ششمین ابهام این است که مدت زمان انتظار در ترافیک در سایر معابر تهران نامشخص است. سوال اینجاست که آیا در رینگ معابر خارج از محدوده طرح ترافیک نیز زمان سفر تغییراتی داشته است؟ ابهام هفتم مربوط به تغییرات احتمالی میزان ازدحام مسافران در ایستگاه‌های مترو و اتوبوس است که در اطلاعات اعلامی از سوی شهرداری درباره نتایج اجرای طرح ترافیک جدید، به آن هیچ اشاره‌ای نشده است.

هفتمین ابهام مربوط به نامشخص بودن تکلیف پنج‌شنبه‌های بدون اجرای طرح ترافیک است. در سال جاری اجرای طرح ترافیک در روز‌های پنج‌شنبه لغو شد. اولا مشخص نیست در محاسبات نمودار منتشر شده، پنج‌شنبه‌ها نیز گنجانده شده یا اینکه صرفا مربوط به روز‌های کاری هفته است، تکلیف تغییرات ترافیکی پنج‌شنبه‌ها چه می‌شود؟ انتظار می‌رفت در نمودار جداگانه‌ای ترافیک پنج‌شنبه‌ها نیز مورد ارزیابی و مقایسه قرار گیرد.

ابهام هشتم که در زمره مهم‌ترین دلایلی است که به واسطه آن نمی‌توان با نمودار مذکور، آثار اجرای طرح ترافیک را کاملا مثبت ارزیابی کرد، مربوط به متغیر بودن رفتار ترافیکی شهروندان در هفته‌های مورد مقایسه است. در این نمودار ترافیک در چهار هفته پیاپی مقایسه شده که در هفته قبل از اجرای طرح بیشتر بوده، سپس در هفته اول اجرای طرح جدید به شکل محسوسی از آن کاسته شده، اما در هفته دوم وضعیت بغرنج‌تر شده و در نهایت در هفته سوم اجرای طرح جدید میزان پیمایش خودرو‌ها قدری تعدیل شده است.

این نوسان در رفتار جامعه آماری مورد بررسی نشان می‌دهد به هیچ وجه نمی‌توان با استناد به آن موفقیت یا عدم موفقیت طرح را سنجید. سال گذشته نیز یک مطالعه دانشگاهی که در دانشگاه تهران انجام شد، نشان داد اجرای طرح ترافیک در محدوده مرکزی شهر اگرچه می‌تواند مدت سفر را قدری کاهش دهد، اما برای کل شبکه معابر تغییر محسوسی به دنبال ندارد.

ابهام نهم این نمودار به نامشخص بودن روز‌های مورد محاسبه به تفکیک بازمی‌گردد. برای قضاوت درباره طرح ترافیک باید ترافیک به‌صورت روزانه با روز‌های مشابه پارسال مقایسه شود و اعلام آمار هفتگی کمکی به قضاوت درست درباره این طرح نمی‌کند.