تصویر ذهنی تاریخی ما از کهن‌سالی

شیوا دولت‌آبادی | تصویر ذهنی تاریخی ما از کهن‌سالی معمولا تصویری زیبا از انسان‌های جهان‌دیده، صاحب تجربه و مهربانی است که در قالب ریش‌سفیدان یا گیس‌سفیدان آشنا در جایگاه والای خود نشسته‌اند و با خود، برکت، پیوند و حمایت می‌آورند.

ازاین‌روست که گفتن از آزار کهن‌سالان به مذاق هیچ‌کس خوش نمی‌آید، ولی از سوی دیگر شکل‌گیری روزی به نام «روز جهانی آگاهی از آزار کهن‌سالان» مانند بسیاری از تابو‌های شکسته‌شده دیگر مانند بحث درباره خشونت علیه کودکان یا خشونت خانگی، حداقل در دهه‌های اخیر نشان می‌دهد که لازم است بشر از دیدگاه اعمال خشونت علیه سالمندان هم به رفتار‌های خود حساس باشد.

در کاوش این معضل پژوهش‌های زیادی شده است و مصادیقی از آن در اشکال و انواع گوناگون در سراسر جهان دیده می‌شود.

یک تعریف گسترده از آزار کهن‌سالان می‌تواند شامل هر بی‌حرمتی و آسیبی باشد که به عمد یا به سهو به انسانی کهن‌سال وارد بیاید. اصولا کهن‌سال کیست؟ سال‌های ۶۰ یا ۶۵ سالگی ملاک شروع دوران کهن‌سالی بوده است. این در حالی است که با بالارفتن سن امید به زندگی در انسان در دهه‌های اخیر تا حدود ۱۰ سال به سن شروع این مرزبندی سنی اضافه شده است.

بیشتر بخوانید: راهنمای میان‌سالی؛ چطور ذهن، جسم و روابط بهتری داشته باشید فرایند تدریجی پیرشدن از پایان نوجوانی آغاز می‌شود، روزی کهن‌سال و با گذر سال‌های پی‌درپی نیازمند توجه بیشتر از سوی دیگران می‌شود. در همین‌جا لازم است یادآور شویم که پیری مانند هر موضوع دیگر مربوط به واقعیت انسان، حداقل سه بُعد اصلی دارد که عبارت‌اند از: ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی. برای مقابله با کاسته‌شدن تدریجی جوانی جسمانی می‌توان با تلاش در مراقبت مناسب از خود، شیوه زندگی سالم، تغذیه مناسب و ورزش تا حدود زیادی جلوگیری کرد، کمااینکه در گوشه‌هایی از جهان مانند برخی نقاط ژاپن یا بعضی از کشور‌های آسیای میانه، امید به زندگی همراه با سلامت جسمانی و چالاکی به صورت معناداری بالاتر از میانگین جهان است.

در بُعد روانی عواملی تعیین‌کننده مانند احساس امنیت، تعلق، دلبستگی ایمن، احساس مفیدبودن و مسئولیت‌داشتن، احساس خودشکوفایی و رضایت نسبی از برایند زندگی می‌تواند به احساس روانی، ذهنی و عاطفی جوان‌بودن کمک کند. در بُعد اجتماعی نقش فرد در خانواده، در جامعه کوچک‌تر و بزرگ‌تر، احساس امنیت اجتماعی و داشتن تأمین اقتصادی در چارچوبی امن می‌تواند به احساس تعلق و پیوستگی با جامعه و در نتیجه به احساس مطبوع جوانی اجتماعی کمک کند.

ناگفته پیداست که وجود هر سه این ابعاد در تعامل و حتی هم‌پوشی با یکدیگر است که پیامد‌های منفی پیری را به تعویق می‌اندازد. کمااینکه برعکس، گاه انسان‌ها بسیار پیش از آنکه ناکارآمد باشند با بازنشسته‌شدن؛ یعنی با گرفتن پیام اینکه دیگر از نظر اجتماعی و روانی نیازی به آن‌ها نیست، دچار افسردگی یا حتی عوارض جسمانی ناشی از احساس بیهودگی و پوچی می‌شوند.

پس آزار کهن‌سالان می‌تواند مفهومی بسیار گسترده‌تر از آزار در اشکال تعریف‌شده و طبقه‌بندی‌شده آن داشته باشد. هرگاه به هر یک از این ابعاد از سوی دیگران یا خود فرد آسیب وارد شود، می‌توان از شروع آزاردیدگی کهن‌سال صحبت کرد.

از نظر طبقه‌بندی‌های علمی موجود که البته مبتنی‌بر شواهد گردآوری‌شده‌اند، کهن‌سالان ممکن است در شکل‌های گوناگون مورد آزار قرار بگیرند؛ به‌خصوص وقتی که از نظر عاطفی، مراقبتی و به‌ویژه اقتصادی به دیگران متکی باشند.

آزار جسمانی، آزار روانی، آزار جنسی، غفلت از سوی مراقبان، سوء‌استفاده مالی، غفلت‌های پزشکی و غفلت فرد کهن‌سال از خودش از انواع این آزار‌ها هستند که در مورد هر یک از آنها، احتمال وقوع، فراوانی، شدت و استمرار آن می‌توان تأمل کرد. جمعیت کهن‌سالان رو به افزایش است.

ضرورت پیشگیری از عوارض ناتوان‌کننده دوران کهن‌سالی خود یک عامل مهم در پیشگیری از آزار کهن‌سالان است، چون کهن‌سالانی که دچار ناتوانی‌های سنگین هستند، بار سنگین‌تری بر دوش کسانی هستند که مسئولیت آن‌ها را برعهده می‌گیرند و ممکن است که زودتر از کهن‌سالان سالم‌تر مراقبان خود را دچار تنگ‌حوصلگی کنند.

هم‌اینک جمعیت تقریبی کهن‌سالان در ایران بالغ بر هشت‌میلیون نفر است. در روز جهانی آگاهی از آزار کهن‌سالان خوب است که هر یک از ما، هرکجا که هستیم به مسئولیت فردی، جمعی و مطالبات اجتماعی خود بیندیشیم.

من چگونه پیر خواهم شد؟ تا چه حد از مسئولیت خود نسبت به سالم پیرشدنم آگاه هستم؟ آینده من از نظر مالی، خدمات پزشکی و مراقبت چگونه تأمین می‌شود؟ چه مسئولیت‌هایی برای مراقبت از سالمندان در آینده بر دوش من است؟ چه انتظار‌هایی می‌توانیم از مسئولان و سیاست‌گذارانمان برای ارائه خدمات ضروری به سالمندان کنونی و آینده‌مان داشته باشیم؟

تحقیقات در کشور‌های مختلف نشان داده‌اند که کشیدن بار مالی، کاری و عاطفی مراقبت از سالمندان اگر سنگین شود، امکان اعمال انواع آزار به آن‌ها افزایش می‌یابد، پس روز آگاهی از آزار کهن‌سالان را فرصتی برای تأمل پیشگیرانه برای برنامه‌ریزی و ادای دین به آن‌هایی بدانیم که در زمان خود بار ما را کشیده‌اند.