بی‌هویتی و تبعات جبران ناپذیر آن

زهرا سلیمانی | اوراق هویتی و اطلاعات سجلی یکی از با ارزش‌ترین و بنیادی‌ترین نیاز‌های هر فرد است. نبود این اطلاعات یک آسیب بالقوه اجتماعی است، چون بی‌هویت‌بودن می‌تواند پدیده‌‍‌ای به نام گمنامی را به دنبال داشته باشد. در نتیجه مساله بی‌هویتی زمینه‌ساز رفتار‌های خطر آفرین است.

در این میان مسائل امنیتی و هر گونه سوءاستفاده از افراد بی‌هویت می‌تواند در بروز و تشدید انواع آسیب‌ها و خطرات اجتماعی تاثیرگذار باشد. از سوی دیگر آن‌ها از تمامی حق و حقوقشان محروم هستند و همین مساله چالش‌های فراوان را برای این افراد به همراه دارد.

در کشور ما وقتی مساله افراد بی‌هویت مطرح می‌شود، کودکان متولد شده از مادر ایرانی و پدر خارجی مدنظر قرار می‌گیرد. آن‌ها نه‌تن‌ها شناسنامه بلکه هیچ کارت هویتی ندارند و از تمام حقوق اجتماعی محروم هستند. هم اکنون مساله دیگری تحت عنوان ایرانیان بی‌هویت مطرح است. افرادی در این مرز و بوم متولد شده، پرورش یافته و زندگی می‌کنند، اما شناسنامه ندارند.

عضو مجمع نمایندگان استان کرمان با انتقاد از اینکه ۱۰۰ تا ۵۰۰ نفر ایرانی در جنوب کرمان شناسنامه ندارند، گفت: وزارت اطلاعات باید هویت این افراد را تایید کند. احمد حمزه درباره موضوع فروش شناسنامه در شهر‌های جنوب استان کرمان با یاد آوری دستگیری این باند و گروه افزود: حدود ۱۰ سال پیش برخی از اهالی شهرستان قلعه گنج به‌دلیل فقر اقتصادی و فرهنگی اقدام به فروش شناسنامه‌های خود به اتباع بیگانه کردند که به‌دلیل فقدان شناسنامه از امکانات دولتی محروم هستند.

او افزود: باندی که در خرید و فروش شناسنامه‌ها دخیل بود، دستگیر و متلاشی شد، اما مشکلات ناشی از بی‌هویتی افراد را آزار می‌دهد و ثبت احوال به هیچ‌وجه حاضر نمی‌شود، برای این افراد شناسنامه صادر کند. این نماینده مجلس با انتقاد از اینکه بی‌شناسنامه‌ها از امکانات دولتی و عمومی همچون حق بیمه و یارانه محروم هستند، تصریح کرد: در کنار افرادی که اقدام به فروش شناسنامه‌های خود کردند، برخی افراد نیز به‌دلیل صعب العبور‌بودن مناطق، در دسترس نبودن ثبت احوال، بی‌‎سوادی، نا آگاهی و عدم ارتباط مناسب برای گرفتن شناسنامه به اداره‌های ثبت مراجعه نکرده‌اند، بنابراین در حال حاضر خود و فرزندانشان از اسناد هویتی و سجلی بی‌بهره هستند.

او با انتقاد از اینکه ۱۰۰ تا ۵۰۰ ایرانی در جنوب کرمان شناسنامه ندارند و پیگیری‌ها برای تعیین تکلیف وضعیت آن‌ها تاکنون نتیجه بخش نبوده است، گفت: این افراد به شدت با فقر اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کنند و از تمامی حمایت‌های دولتی محروم هستند؛ به این افراد یارانه تعلق نمی‌گیرد و فرزندان آن‌ها از حق تحصیل محروم هستند.

این در حالی است که سازمان ثبت احوال بر این باور است که هویت این افراد باید از سوی وزارت اطلاعات تایید شود و روند طولانی این موضوع از سوی وزارت اطلاعات نیز باعث شده تاکنون پیگیری‌ها به نتیجه نرسد. حمزه حضور اتباع بیگانه در استان کرمان را معضلی بزرگ خواند و ادامه داد: حضور اتباع بیگانه در مناطق جنوبی استان کرمان ممنوع است، اما در مناطق شمالی مجاز است.

عضو هیات رئیسه کمیسیون بهداشت و درمان مجلس دهم، با انتقاد از اینکه تعداد اتباع بیگانه غیرمجاز در شهرستان رفسنجان از مجاز‌ها بیشتر است، تصریح کرد: این افراد در تمامی مشاغل همچون تجارت پسته فعالیت دارند و در واقع حضور تعداد بالای اتباع غیرمجاز در کشور تهدید امنیت بزرگی است که باید مدیریت شود. به گزارش خانه ملت، او با تاکید بر لزوم ساماندهی اتباع بیگانه تصریح کرد: وزارت کشور باید ساماندهی اتباع بیگانه را در دستور کار قرار دهد و از ورود اتباع بیگانه غیرمجاز به کشور جلوگیری کند.

صدور شناسنامه نیازمند اقدامات به‌روز
در تمامی جوامع افراد بی‌هویت در قضاوت‌های اخلاقی خود به تایید دیگران یا همان آبرو بی‌نیاز هستند و از عدم تایید دیگران واهمه ندارند، چون همان‌طور که می‌دانید نیاز به تایید دیگر افراد جامعه زمینه ساز نوعی خود کنترلی میان افراد جامعه است و گمنامان یا افراد بی‌هویت این خود کنترلی را ندارند. باید به این نکته اذعان کرد که بسیاری از افراد بی‌هویت ادامه این شرایط برایشان زجرآور است.

یک وکیل درباره وضعیت افراد بدون شناسنامه می‌گوید: بر اساس قانون برای صدور شناسنامه قانون ثبت احوال و قانون مدنی مورد توجه قرار بگیرد. در این شرایط افراد مکلف هستند که با تولد فرزندان مشخصات آن‌ها را به اداره ثبت احوال اعلام و برای آن‌ها اسناد هویتی صادر شود. شایان ذکر است، حتی قانون مدنی در بخشی اعلام می‌کند، در صورتی که ظرف ۱۵ روز این موارد اعلام نشود، این سند از حالت رسمی خارج می‌شود.

هوشنگ پوربابایی می‌افزاید: افراد ایرانی که در کشور متولد شده و به ثبت احوال مراجعه نمی‌کنند، افراد بی‌هویت هستند، طبیعتا در آینده امکان بروز جرائم و تخلفات متعدد از سوی آن‌ها امکانپذیر است. به‌گفته او باید برای این افراد راهکار جدید لحاظ کرد. البته منشا این رفتار می‌تواند در نتیجه ازدواج سفید باشد، چون افراد در این شرایط نمی‌توانند به اداره ثبت مراجعه کرده و شناسنامه اخذ کنند.

این وکیل می‌افزاید: اغلب کودکان حاصل از ازدواج سفید هویت مشخص ندارند. در این وضعیت قانونگذار با مشاهده چنین مسائل و عدم صدور اسناد هویتی، لازم است به‌عنوان اصلاح قانون ثبت احوال با ایجاد امکانات برای بیمارستان‌ها و مراکز درمانی که این فرزندان در آنجا متولد می‌شوند، مشخصات والدین آن‌ها شناسایی و به شکل اتوماسیون یا از طریق اینترنت به سازمان ثبت احوال اعلام شود.

به‌گفته او این امکان را باید برای اداره ثبت احوال ایجاد کرد که در صورت تاخیر یا بی‌توجهی در اخذ شناسنامه این اداره مشخصات والدین را برای جرائم خاص به دادسرا اعلام کرده و آن‌ها تحت تعقیب قرار بگیرند. پوربابایی می‌افزاید: بهترین راهکار این است که مجلس با همکاری اداره ثبت احوال، مراکز انتظامی و قضائی همکاری لازم را برای تدوین یک قانون مشخص مورد تصویب قرار دهد، در غیراین صورت داشتن اوراق هویتی می‌تواند تبعات متعدد و ناگوار را برای افراد به همراه داشته باشد.

او درباره بزرگسالان بی‌شناسنامه و اقداماتی که می‌توان برای آن‌ها لحاظ کرد، می‌افزاید: قانونگذار می‌تواند راهکاری را برای افرادی که مشمول این قانون می‌شوند، چه قبل و بعد از تصویب آن اتخاذ کند. طبیعی است که قانونگذار بتواند این اقدام را انجام دهد تا زمانی که قانونگذار افراد را الزام نکند و برای آن‌ها مجازات تعیین نکند یا برای اداره ثبت احوال راهکاری تعیین نکند، روز به روز بر تعداد افراد بی‌شناسنامه در کشور افزوده می‌شود. به‌گفته او این نارسایی باعث بروز مشکلات و آسیب‌های اجتماعی متعدد در جامعه می‌شود.

پاسخ ثبت احوال به ایرانیان بدون شناسنامه
چالش‌های متعدد برای افراد بی‌هویت در حالی مطرح می‌شود که در مهر ۹۶، سخنگوی سازمان ثبت احوال کشور گفت: ثبت احوال برای هیچ‌ایرانی مشکل صدور شناسنامه ندارد و چنانچه افراد فاقد شناسنامه ادعای ایرانی‌بودن دارند، باید مراحل تشخیص هویت و تابعیت را طی کنند.

سیف ا... ابوترابی اظهار کرد: در قالب طرح‌های «ده گردشی» در روستاها، افراد فاقد شناسنامه که دارای پدر و مادر ایرانی هستند شناسایی و به  آن‌ها شناسنامه داده می‌شود. هرچند در مواردی که زنان ایرانی با مردان اتباع ازدواج کنند، شامل شرایط قانونی خاص است و گواهی ولادت اتباع خارجی صادر می‌شود و فرزند متولد شده بعد از ۱۸ سال سکونت در ایران و در صورت عدم خروج از ایران، تابع دولت ایران می‌شود.

او درباره افرادی که ادعای ایرانی‌بودن دارند، اما شناسنامه ندارند، نیز اضافه کرد: افرادی که ادعای ایرانی‌بودن دارند، اما فاقد شناسنامه هستند، می‌توانند برای تشکیل پرونده به فرمانداری مراجعه کنند و پس از معرفی به نیروی انتظامی برای بررسی هویت و تایید هویت توسط نیروی انتظامی، پرونده‌ای برای تعیین تابعیت تشکیل و به شورای تامین استان برده می‌شود که در نهایت اگر شورای تامین تابعیت و هویت فرد را تایید کرد، ثبت احوال نیز شناسنامه صادر می‌کند.

افراد بی‌هویت سرشماری شوند
یک پژوهشگر مسائل اجتماعی درباره سیستم تابعیت در ایران به خبرنگار «آرمان» می‌گوید: بر اساس قانون تابعیت از طریق پدر به فرزند منتقل می‌شود، یعنی پدر ایرانی بر اساس قانون فرزندش هم ایرانی است. مونیکا نادی می‌افزاید: در کشور ما مرز‌ها کنترل نمی‌شود و تعداد فراوان مهاجرین از کشور‌های همسایه به ایران مهاجرت می‌کنند، در بسیاری از مواقع این افراد به‌دلیل اینکه به شکل قانونی وارد کشور نشده و اقامت قانونی ندارند، به جمعیت بی‌تابعیت و بی‌هویت کشور می‌پیوندند.

این مساله در کنار ایرانی‌هایی است که به‌دلیل عدم دسترسی به پدر، تولد نوزادان از طریق روابط نامشروع و در بسیاری مواقع فروش مدارک هویتی این افراد به اتباع بیگانه بی‌هویت هستند. این فعال حقوق کودک تاکید می‌کند: برای مثال وقتی یک کودک هویت اجتماعی ندارد، یعنی از تحصیل، خدمات اجتماعی و خدمات درمانی و ... محروم است، طبیعتا این افراد به شدت وارد جرم می‌شوند. به‌گفته او افراد بی‌هویت اگر تابعیت ایرانی ندارند، باید شرایط اقامت آن‌ها مشخص شود، در مقابل هم اتباع ایرانی که به هر دلیل از داشتن شناسنامه محروم هستند، هم باید سرشماری شده و اقدامات برای هویت بخشی آن‌ها انجام شود. نادی می‌گوید: باید سیستم ثبت احوال و وزارت کشور این افراد را یاری کنند، چون تبعات بی‌هویتی همچون بیکاری، آسیب اجتماعی، جرم و خشونت را در جامعه افزایش می‌دهد.