چرا معاملات بورس مختل شد؟

فاطمه اسماعیلی؛ شاخص کل بورس تهران، معاملات روز گذشته خود را در مواجهه با ناتوانی مجدد هسته معاملات، ناتمام به پایان رساند و با افت ۱۰۹ واحدی (معادل ۰۶/ ۰ درصد) از باقی ماندن در کانال ۱۷۵ هزار واحدی ناکام ماند.

به این ترتیب در حالی که دیروز تحت‌تاثیر دادوستد‌های مثبت گروه‌های بزرگ بازار، شاخص سهام در آستانه ورود به محدوده‌های مثبت بود، مختل شدن سامانه معاملات پس از گذشت یک ساعت از معاملات، برای چندمین‌بار طی روز‌های اخیر، منجر به وقفه در این روند و خودنمایی موج مثبت در بازار شد.

این اختلال تا ساعت پایانی بازار نیز ادامه پیدا کرد و پس از رفع آن نیز دادوستد‌ها به کندی صورت پذیرفت و قیمت‌ها برای معامله‌گران غیرقابل اتکا بود. نقص سامانه فنی معاملات در چند سال اخیر سبب سردرگمی سهامداران شده است و با این حال مقام ناظر نیز در این زمینه منفعل عمل کرده است.

ضعف هسته معاملات
پس از افت شدید شاخص سهام طی اولین روز معاملاتی هفته که بار دیگر به سبب غلبه الگوی حرکت توده‌وار در میان معامله‌گران واقع شده بود، روز گذشته با فروکش نسبی هیجانات، شاهد متعادل شدن روند معاملات بودیم. هر چند این روز معاملاتی نیز با افت شاخص آغاز شد، اما در ادامه با کاسته شدن از فشار فروش در بازار به‌ویژه در میان سهام بنیادی، بسیاری از سهام بزرگ به محدوده مثبت قیمتی بازگشتند تا بخشی از افت نماگر اصلی سهام جبران شود. در این میان نماد‌های فلزی - معدنی در کنار برخی از نماد‌های پتروپالایشی بیشترین اثر مثبت بر شاخص سهام را داشتند. با این حال دیری نپایید که بار دیگر اخلال در هسته معاملات سبب توقف سفارش‌گیری و انجام معاملات شد.

به این ترتیب نه‌تنها حفظ رونق بورس به دلیل انفعال مقام سیاست‌گذار محقق نشد، بلکه ابتدایی‌ترین زمینه انجام معاملات در بازار سهام نیز مورد غفلت قرار گرفته است. دیروز اولین‌باری نبود که شاهد اختلال در سامانه فنی معاملات بورس تهران بودیم. پیش از این به‌ویژه در هفته‌های اخیر نیز به دنبال افزایش حجم‌های ارسالی خرید و فروش، به دفعات سامانه فنی معاملات مختل و امکان سفارش‌گیری به‌طور مقطعی قطع شده بود. اختلالی که در برخی روز‌ها به دلیل نشان ندادن دستور‌های خرید و فروش ارسالی، معامله‌گران را دچار اشتباه کرده و بعضا متضرر کرده است.

هر‌چند در گذشته مقام ناظر اختلال در سامانه معاملات را مرتبط با ترافیک سنگین داده‌های ارسالی اعلام می‌کرد، اما روز گذشته با وجود کاسته شدن از حجم سفارش‌گیری، این اختلال شکلی جدی‌تر به خود گرفت و برای دو ساعت سفارش‌گیری به‌طور کامل متوقف شد. در این فضا برخی از داد وستد‌ها نیز مورد تایید قرار نگرفت.

مشکل اختلال در هسته معاملات، بیش از ۱۰ سال است که ادامه دارد. به گفته مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار، اولین خرابی سیستم به سال ۸۶ باز‌می‌گردد. در حال‌حاضر مقامات سیاستگذار در توجیه و نه تشریح مشکل کنونی هسته معاملات، به داستان قدیمی تحریم‌ها اشاره می‌کنند. این در حالی است که از سال‌های بسیار دور ایران با محدودیت‌های تحریمی دست و پنجه نرم می‌کند، ولی در این بازه زمانی طولانی، چاره‌ای برای این مشکل نیندیشیده است. واقعیت این است که ایران در حیطه نرم‌افزاری کشور ضعیفی نیست و قاعدتا نباید در این‌خصوص، وابستگی خاصی به کارشناسان و شرکت‌های نرم‌افزاری خارج از کشور داشته باشد تا در بحبوحه بازگشت تحریم‌ها با مشکل جدی مواجه شود.

علاوه بر این در حال‌حاضر، معاملات بورس تهران فاقد آپشن‌ها و ابزار‌های پیچیده مالی است و سفارش‌های ارسالی تنها نیاز به کدنویسی‌های ساده دارد. در عین حال در صورتی که مشکل کنونی سامانه مذکور، تعداد بازدید‌ها باشد، ساده‌ترین راه ممکن برای جلوگیری از رخداد چنین مشکلاتی، اعمال محدودیت برای بازدیدکنندگان است. قاعدتا تمامی بازدیدکنندگان سامانه آنلاین معاملات بازار سهام کشورمان را سهامداران تشکیل نمی‌دهند. به گفته فعالان بازار سهام نیز اعطای دسترسی زنده به تمامی بازدیدکنندگان، مطابق با الگوی بین‌المللی نیست.

جزئیات تکمیلی از هسته معاملات
در همین راستا مطهره مروج، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار به ارائه توضیحاتی درخصوص هسته معاملات و مشکلات رخ داده در این زمینه پرداخت و گفت: مشکلات رخ داده در معاملات روز‌های اخیر مربوط به باگ‌های موجود در هسته معاملات است. این مشکلات از سال‌های قبل وجود داشته و هر از گاهی معاملات را دستخوش توقف می‌کند.

وی در ادامه با اشاره به تلاش مدیریت فناوری در راستای رفع این باگ‌ها، گفت: اختلال‌های مزبور در زمان‌های مختلفی رخ می‌دهد. این مسائل هیچ ارتباطی با حجم کم و یا زیاد معاملات ندارد و در هر زمانی احتمال بروز دارد. مروج در ادامه با رد این شایعه که این مشکلات تنها در زمان‌های صعودی بازار رخ می‌دهد، گفت: مشکل مزبور ممکن است در هر برهه زمانی معاملات رخ دهد و تنها مختص دوران صعود بازار نیست. به‌طوری‌که در هفته گذشته حتی در شرایط منفی بازار و حجم کم معاملات نیز این اتفاق رخ داد. این در حالی است که در برخی مواقع که ثبت سفارش‌ها به ۵برابر حجم‌های عادی رسیده، این مشکل رخ نداده و سیستم به روال طبیعی خود به معاملات ادامه داده است.

وی در ادامه با تاکید بر این موضوع که پیش‌بینی دقیقی از زمان توقف سیستم معاملاتی نمی‌توان داشت، گفت: با توجه به به‌روزرسانی هسته معاملات ابتدا پیش‌بینی می‌شد که این باگ رفع شده، اما مشکلات اخیر نشان از آن دارد که این باگ هنوز مرتفع نشده است. در این راستا تمام تلاش مدیریت فناوری بورس بر این است تا به شناسایی مشکل اصلی بپردازد و سرمنشأ بروز اختلال را پیدا کند. در گام بعدی باید به سمت رفع آن حرکت کنیم. مروج در ادامه افزود: تمام تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا مشکل مزبور رفع شود، اما تا شناسایی و رفع نهایی آن ممکن است این مشکل مجدد رخ دهد.

نبود پشتیبانی از سوی سازنده
مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در ادامه به عدم برخورداری از پشتیبانی‌های لازم توسط شرکت سازنده این برنامه اشاره کرد و گفت: به دلیل مسائل سیاسی رخ داده از پشتیبانی‌های لازم در زمینه نرم‌افزار مزبور برخوردار نیستیم. در حالی سیستم اولیه از سوی «یورونکست» خریداری شده بود که در سال‌های بعد به دلیل ایجاد تحریم‌ها، شرکت «آتوس» به‌عنوان واسط در این راستا قرار گرفت و پشتیبانی‌های لازم را به عمل آورد، اما مجدد به دلیل اتفاقات رخ داده در زمینه مسائل سیاسی از این موارد برخوردار نشدیم.

وی ادامه داد: مطلوب ما این است که شرکت اصلی به پیاده‌سازی و رفع مشکلات مزبور بپردازد و باگ‌های مزبور را شناسایی کند. اکنون نیز در حال رایزنی برای برخورداری مجدد از پشتیبانی شرکت مزبور هستیم.
راهکار، تولید نرم‌افزار داخلی است

مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در ادامه راهکار حل این موضوع را طراحی و آغاز به کار سیستم داخلی و بومی عنوان کرد و گفت: طبق سیاست نهاد‌های نظارتی و تصمیم‌گیر، مقرر شده تا از توان داخلی برای ساخت و به‌کارگیری یک نرم‌افزار برای معاملات بورس بهره گرفت.

مروج ادامه داد: این در حالی است که بحث خرید سامانه خارجی نیز مطرح بود که طبق تصمیمات مزبور، این موضوع منتفی شد. بر این اساس برنامه بلند مدت تولید داخلی با استفاده از توان شرکت‌های پیمانکار داخلی و دانشگاه‌ها مطرح شده است.

وی در ادامه به زمانبر بودن این فرآیند اشاره کرد و گفت: البته برای به نتیجه رسیدن این موضوع، زمان زیادی صرف خواهد شد. اکنون باید مرحله تدوین برنامه و انتظارات از سامانه معاملاتی تشریح و به نهاد‌های مربوطه از جمله دانشگاه‌ها، مراکز فنی و پیمانکاران برای طراحی ابلاغ شود. به این ترتیب باید تا زمان راه‌اندازی سیستم جدید، سامانه کنونی پشتیبانی شود. به گفته مروج، درخواست این بود که در سامانه جدید هم معاملات نقد و هم مشتقه را داشته باشیم تا متناسب با تمامی استاندار‌های بین‌المللی باشد. اما در حال حاضر اولویت بر راه‌اندازی سامانه بازار نقد است.

عدم تطابق با تجربیات بین‌المللی
شروین شهریاری، یکی از فعالان بازار سهام در این خصوص گفت: ظرفیت‌های تکنیکی و زیرساختی بورس تهران به لحاظ فنی متناسب با روز‌های پرحجم، پرورودی و پرفعالیت بازار سهام نیست. شاید به همین دلیل است که در روز‌های به شدت منفی، مثبت یا روز‌هایی که شاهد برگشت مسیر بازار هستیم، در اثر تعدد مراجعات به سایت اطلاع‌رسانی و آنلاین غالبا هسته معاملات دچار اختلال می‌شود و نتیجه‌ای نیز جز وقفه دادوستد‌ها ندارد. وی با نگاهی به تجربیات معاملاتی بورس‌های بین‌المللی عنوان کرد: در عین حال با یک بررسی ساده به این نتیجه می‌رسیم که دادن دسترسی مستقیم به عموم مردم جهت مشاهده زنده روند معاملات روزانه در هیچ یک از بورس‌های بین‌المللی مشاهده نمی‌شود. در تمامی این بورس‌ها، کارگزار نقشی واسطه دارد و به نمایندگی از معامله‌گرانی که کد آنلاین ندارند، به خرید و فروش سهام می‌پردازد. یکی از نکات مورد مباهات بازار سهام کشورمان، اما دسترسی آنلاین به سامانه معاملاتی برای کلیه علاقه‌مندان است. بازدیدکنندگانی که در بسیاری از موارد معامله‌گر نیستند. در چنین شرایطی حتی اگر خرج هنگفتی نیز برای اصلاح عملکرد هسته معاملات انجام شود، باز هم هیجان ایجاد شده در بازار، سبب ایجاد اختلال در بازار می‌شود.

تحریم یا سهل‌انگاری؟
عظیم ثابت، از دیگر فعالان بازار سهام نیز با تاکید بر کم‌کاری مقام ناظر در جهت رفع مشکل هسته معاملات، اظهار کرد: این سیستم‌ها در تمامی بورس‌ها به شکلی است که باید هر از گاهی بازبینی و با توجه به نیاز‌های روز جامعه اصلاح شود. زمانی که این سامانه معاملاتی خریداری شد، برنامه این بود که هر چند سال یک‌بار، سیستم طراحی مجدد شود که متاسفانه مورد غفلت قرار گرفت.

این کارشناس بازار سهام ادامه داد: در دهه ۸۰ بورس حجم بسیار پایینی از دادوستد‌ها را تجربه می‌کرد. در حال حاضر، اما در کنار افزایش صدور کد‌های معاملاتی، معامله‌گران بازار سهام نیز به‌صورت روزافزون در حال افزایش هستند. سیستم فعلی نشان داده است که نمی‌تواند جوابگوی حجم فعلی سفارش‌های ارسالی از سوی معامله‌گران باشد. وی افزود: در شرایط فعلی مهم‌ترین پاسخ ارائه شده از سوی مقام مسوول، تحریم است. با وجود تمام محدودیت‌ها، اما به نظر می‌رسد پاسخ‌های داده شده، بهانه‌ای بیش نیستند و بیشتر سهل‌انگاری است که سبب تداوم مشکلات موجود و اختلال در هسته معاملات می‌شود.

در این میان، برخی فعالان و کانال‌های بورسی نیز به بهانه‌های مختلف به تزریق توهمات نادرست به بازار پرداخته و اذعان می‌دارند که ایجاد اختلال در هسته معاملات تنها زمان‌هایی مشاهده می‌شود که قیمت سهام، روندی مثبت را تجربه می‌کند. موضوعی که می‌تواند به بی‌اعتمادی اهالی بازار سرمایه نیز دامن زند. ثابت تصریح کرد: این اختلالات طبیعتا سبب کاهش راندمان و بدبینی معامله‌گران و کارگزاران می‌شود. به ویژه اینکه، اختلال در هسته معاملات در زمان‌هایی که شاهد بازگشت نماگر‌های سهام به محدوده مثبت هستیم، بیشتر جلب توجه می‌کند. باید توجه داشت رفع مشکلات فعلی، لازمه توسعه بازار سهام بوده و باید مورد توجه سیاست‌گذار قرار گیرد. اهمال در این خصوص نتیجه‌ای جز فرار سرمایه از بازار سهام نخواهد داشت.