مهمانان ناخوانده اطراف پایتخت

شهر‌های جدید اطراف پایتخت پذیرای مهمانان ناخوانده چهار استان کشور در سال‌های اخیر شده‌اند. گزارش متولی شهر‌های جدید در دولت نشان می‌دهد: طی سال‌های گذشته دو گروه جمعیتی در سه شهر جدید اطراف پایتخت ساکن شده‌اند.

گروه نخست مهاجرت بخشی از جمعیت پایتخت و سایر شهر‌های استان تهران به شهر‌های جدید بوده است. به‌طوری که از مجموع ۷۳ هزار و ۶۷۳ نفر مهاجر سال‌های اخیر به سه شهر پرند، پردیس و اندیشه، معادل ۵۲ هزار و ۹۹۱ نفر از پایتخت و سایر شهر‌های استان تهران به این سه شهر جدید مهاجرت کرده‌اند که البته به نظر می‌رسد سهم پایتخت در حجم جمعیت مهاجر به شهر‌های جدید بالا باشد.

از آنجا که ۹/ ۷۱ درصد از کل مهاجران به شهر‌های جدید را سایر شهر‌های استان تهران تشکیل می‌دهند نشان می‌دهد طی سال‌های اخیر شهر‌های جدید در جذب جمعیت سربار شهر‌های مادر عملکرد مثبتی داشته است. اما گروه دوم از مهاجران به سه شهر جدید اطراف تهران معادل ۲۰ هزار و ۶۸۲ نفر بوده‌اند که از سایر استان‌های کشور به اطراف پایتخت مهاجرت کرده‌اند.

مهاجرت و سکونت ساکنان شهر‌های سایر استان‌های کشور به شهر‌های جدید اطراف پایتخت هر چند در حکم «مهمانان ناخوانده» برای شهر‌های جدید تلقی می‌شوند، اما به معنی نقص عملکرد شهر‌های جدید نیز نیست. بررسی‌ها نشان می‌دهد شهر‌های جدید اطراف پایتخت با جذب ۲۰ هزار و ۶۸۲ نفر جمعیت مهاجران از سایر استان‌های کشور اتفاقا در نقش سپر جمعیتی برای پایتخت عمل کرده‌اند. چراکه اگر شهر‌های جدید اطراف پایتخت به‌عنوان یک سپر جمعیتی برای کاهش ورود جمعیت به کلان‌شهر تهران وجود نداشتند یا آنکه مهاجران این شهر‌ها را برای سکونت مناسب نمی‌دیدند، پس از مهاجرت از مبدا، مستقیم به شهر تهران برای سکونت وارد می‌شدند.

بررسی‌ها از علت مهاجرت دو گروه ساکن در شهر‌های جدید اطراف پایتخت نشان می‌دهد: افزایش هزینه خرید و اجاره مسکن در سبد هزینه خانوار‌های استان تهران نقش پررنگی در مهاجرت بخشی از گروه نخست در مهاجرت به شهر‌های جدید داشته است. به‌طوری که با افزایش قیمت خرید و اجاره مسکن طی سال‌های اخیر، بیشتر مهاجران از تهران، شهر‌های جدید را به‌عنوان مقصد مهاجرت خود تعیین کرده‌اند.

کاظم رحیمی کارشناس دفتر توسعه اجتماعی و فرهنگی شرکت مادر تخصصی عمران شهر‌های جدید و پژوهشگر روند مهاجرت به شهر‌های جدید استان تهران معتقد است: با توجه به روند صعودی اجاره بها و قیمت خرید مسکن در شهر تهران که بخش قابل توجهی از سبد هزینه خانوار (حدود ۶۰ درصد) به آن اختصاص پیدا می‌کند و همچنین بارگذاری جمعیت در خانه‌های مسکن مهر شهر‌های جدید، می‌توان پیش‌بینی کرد که در مدت زمان کوتاهی شهر‌های جدید تهران به علت قیمت مناسب خرید و اجاره بهای مسکن که حدود یک‌سوم تهران است پذیرای جمعیت قابل‌توجهی از مهاجران خواهند شد.

در عین حال علت عمده مهاجرت ساکنان سایر استان‌ها به شهر‌های جدید استان تهران در مسائل دیگری قابل جست و جو است. بررسی‌ها درباره مبدا مهاجرتی به شهر‌های جدید استان حاکی از آن است که استان‌های خوزستان، لرستان، کرمانشاه و همدان بیشترین مهاجران را به این شهر‌ها فرستاده‌اند. از این رو می‌توان گفت: مشکلات زیست‌محیطی همچون گرد و غبار و کمبود آب شرب و همچنین وضعیت اقتصادی و اشتغال این استان‌ها مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده مهاجرت بخشی از جمعیت ساکن این استان‌ها به شهر‌های جدید اطراف تهران بوده است.

کارشناسان شهری معتقدند اگرچه شهر‌های جدید اطراف پایتخت به‌عنوان تله جمعیتی برای کاهش ورود مهاجران به شهر تهران عمل کرده‌اند، اما همین مهمانان ناخوانده به دلیل مهاجرت روزانه به شهر تهران برای اشتغال، به‌عنوان جمعیت سربار روز پایتخت نیز محسوب می‌شوند. به این معنی که این مهاجران با وجود آنکه به دلایلی همچون کمبود آب شرب یا بیکاری مهاجرت کرده‌اند، اما شهر‌های جدید به‌عنوان مقصد جذب این مهاجران نیز با مشکلاتی از همین نوع دست و پنجه نرم می‌کنند و از این رو بخش زیادی از جمعیت مهاجر به شهر‌های جدید اطراف پایتخت، در شهر تهران شاغل هستند، بنابراین هزینه این مهمانان ناخوانده بر دوش تهران است.

در عین حال دغدغه دیگری که می‌تواند جذب جمعیت مهاجر سایر استان‌های کشور در شهر‌های جدید اطراف پایتخت ایجاد کند «فرار» از شهر‌های جدید به سمت پایتخت در صورت مناسب دیدن شرایط سکونت در پایتخت به جای شهر‌های اطراف است. به تعبیر دیگر مهاجرت از سایر استان‌های کشور به شهر‌های جدید به معنای «ماندگاری سکونت» به‌طور مطلق در این شهر‌ها نیست از این رو این مهاجران در صورت عدم ارتقای وضعیت سکونتی در شهر‌های جدید، مترصد یافتن فرصت مناسب برای مهاجرت به سمت شهر مادر هستند.

گزارش رسمی وزارت راه و شهرسازی نشان می‌دهد در حال حاضر مجموع جمعیت مستقر در مجموع ۱۷شهر جدید کشور کمتر از یک میلیون نفر است که از این تعداد در شهر اندیشه ۱۱۶ هزار و ۶۲ نفر، شهر پرند ۹۷ هزار و ۴۶۴ نفر و شهر پردیس ۷۳ هزار و ۳۶۳نفر جمعیت سکونت دارند. حسین ایمانی جاجرمی جامعه‌شناس و مشاور شرکت مادر تخصصی عمران شهر‌های جدید با تاکید بر آنکه شهر‌های جدید طی سال‌های اخیر به‌عنوان سپر جمعیتی عملکرد مثبتی داشته‌اند، معتقد است: ارزیابی عملکرد شهر‌های جدید با توجه به تعریف رابطه شهر‌های جدید با شهر‌های مادر امکان‌پذیر است. با نگاهی به فلسفه شکل‌گیری شهر‌های جدید نسل اول، این موضوع مشخص می‌شود که شهر‌های جدید در شکل اولیه برای ایجاد شرایط سکونتی با کیفیت بهتر نسبت به شهر مادر احداث شده‌اند.

در این قالب شهر‌های جدید به‌عنوان شهر‌های مکمل شهر‌های مادر شناخته می‌شوند و بر این اساس شهر مادر (به‌عنوان مثال تهران) به‌عنوان مرکز کار و تولید خدمات خواهد بود و شهر‌های جدید (شهر‌های اقماری) نقطه‌ای برای ایجاد شرایط سکونتی و تفریحی با کیفیت‌تر برای جمعیت مهاجر از شهر مادر می‌شوند.

به این ترتیب جمعیت مهاجر به شهر‌های جدید برای اشتغال به‌صورت روزانه به شهر مادر سفر می‌کنند برای این بخش نیز، ایجاد یک شبکه حمل‌و‌نقل حومه‌ای سریع و ارزان پیش‌بینی شده است. به گفته جاجرمی هرچند روند جذب جمعیت شهر‌های جدید اطراف پایتخت آهسته و جمعیت ساکن در آن‌ها نسبت به سقف جمعیتی پیش‌بینی شده فاصله دارد، اما جذب جمعیت این شهر‌ها طی سال‌های اخیر نسبت به سال‌های قبل از آن با تحول بزرگی روبه‌رو شده است.

رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، در عین حال «تکمیل و توسعه شبکه حمل و نقل سریع و ارزان» را عاملی مهم در ایجاد پایداری جمعیت شب در شهر‌های جدید و مقاوم‌سازی سپر جمعیتی دانست و افزود: یک نگاه واقع بینانه درخصوص ایجاد پایداری برای حفظ جمعیت مهاجر در شهر‌های جدید و جلوگیری از مهاجرت آن‌ها به شهرمادر (تهران) آن است که در کوتاه‌مدت ایجاد شغل در شهر‌های جدید برای حفظ جمعیت ممکن نیست.

اما در مقابل می‌توان از طریق ایجاد شبکه حمل و نقل ارزان و سریع برای مراجعه روزانه ساکنان شهر‌های جدید به شهر مادر همچون شهر پاریس و حومه و همچنین افزایش کیفیت سکونتی در شهر‌های جدید از طریق تکمیل و توسعه خدمات روبنایی و زیربنایی مانع از مهاجرت آن‌ها به شهر‌های مادر و حتی افزایش مهاجرت به شهر‌های جدید شد.

به گفته وی سرمایه‌گذاری در بخش شبکه حمل‌و‌نقل عمومی ارزان و سریع السیر برای شهر‌های جدید می‌تواند چرخه ناقص شکل‌گیری نسل اول این شهر‌ها را تکمیل کند. به گزارش «دنیای‌اقتصاد» تازه‌ترین آمار رسمی منتشر شده از سوی وزارت راه و شهرسازی درخصوص کارنامه پیشرفت فیزیکی شبکه حمل‌و‌نقل حومه‌ای سه شهر جدید پردیس، پرند و هشتگرد نشان می‌دهد: اگرچه سه دولت اخیر برای احداث و تکمیل شبکه حمل و نقل ریلی شهر‌های جدید اقدام کرده‌اند، اما میزان پیشرفت فیزیکی مترو شهر پرند معادل ۸/ ۴۰ درصد، مترو هشتگرد معادل ۵/ ۷۴ و مترو شهر پردیس هنوز در مرحله مطالعاتی قرار دارد.

کاظم رحیمی درگزارشی با موضوع «شناسایی مبدأ مهاجران به شهر‌های جدید استان تهران» اشاره کرده است: نکته قابل‌تأمل در بین مبادی مهاجرتی به شهر‌های جدید تهران که کریدور‌های مهاجرتی را نشان می‌دهند، آن است که استان‌های خوزستان، لرستان، کرمانشاه و همدان بیشترین مهاجران را به این شهر‌ها فرستاده‌اند. در بررسی چرایی این پدیده می‌توان گفت: علاوه بر مشکلات زیست‌محیطی همچون گردوغبار، کمبود آب شرب و کشاورزی و... که در یکی دو سال گذشته در محور غرب و جنوب غربی کشور برجسته شده است، وضعیت فعالیت اقتصادی و آمار اشتغال نیز نشان می‌دهد که این استان‌ها دارای بیشترین میزان بیکاری در بین جمعیت فعال بوده‌اند.

با توجه به وضعیت موجود و آینده پیش‌رو، وی توجه به چند نکته را درخصوص روند مهاجرت به شهر‌های جدید استان تهران ضروری عنوان کرده است. اول آنکه یکی از اهداف مهاجرت از شهر تهران پایین آوردن سهم مسکن از سبد هزینه خانوار است، با توجه به اینکه محل اشتغال بیشتر مهاجران در شهر تهران است نیاز به حمل‌ونقل عمومی و ارزان‌قیمت بین شهر جدید و شهر مادر برجسته می‌شود.

به همین منظور ایجاد سیستم حمل‌ونقل درون و برون‌شهری مانند خطوط اتوبوس، قطار و مترو بین شهر تهران و شهر‌های جدید ضروری است. دوم آنکه به دلیل اینکه کیفیت زندگی در شهر تهران نسبت به شهر‌های اطراف بالاتر است، مهاجران از تهران به شهر‌های جدید سعی در حفظ و بالا بردن کیفیت زندگی خود دارند. به همین منظور باید زیرساخت‌های اساسی و سرانه‌های رفاهی در شهر‌های جدید مانند آموزش، ورزش، بهداشت، فرهنگ، تفریح و سرگرمی و... افزایش یابد.

همچنین یکی از عوامل اصلی مهاجرت از محور غرب و جنوب غربی کشور را می‌توان دستیابی به شغل یا دستیابی به شغل بهتر برای مهاجران دانست که با توجه به تلاطم‌های اقتصادی که بیشتر شهرک‌های صنعتی و صنایع کشور را دچار بحران کرده است، شهر‌های جدید نمی‌توانند به‌وسیله ایجاد شغل در بخش صنعت موفق به جذب جمعیت شوند. به همین منظور برای جذب جمعیت پایدار در شهر‌های جدید به‌واسطه تقویت اشتغال، اقتصاد فعال و کاهش وابستگی به شهر مادر باید سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای اجرای شهر خلاق و اقتصاد غیر صنعتی صورت گیرد. این گزارش نشان می‌دهد: طی سال‌های اخیر، کل مهاجران واردشده به شهر جدید پرند ۳۱۶۹۹ نفر بوده است که از این تعداد ۲۲۷۶۹ نفر برابر با ۸/ ۷۱ درصد کل مهاجران از استان تهران به این شهر بوده است.

همچنین کل افراد مهاجرت کرده به شهر جدید اندیشه ۱۶۷۷۶ نفر بوده است که از این تعداد ۹۸۵۹ نفر برابر با ۷/ ۵۸ درصد کل مهاجران از استان تهران به این شهر بوده است. کل مهاجران به شهر جدید پردیس ۲۵۱۹۸ نفر بوده است که از این تعداد ۲۰۳۶۴ نفر برابر با ۸/ ۸۰درصد کل مهاجران از استان تهران به این شهر بوده است.