با آلودگی هوا می‌توان مقابله کرد؟

سید محمد‌حسین بهشتی | زمستان در راه است و هشدار افزایش آلودگی هوا از همه جا به گوش می‌رسد؛ حتی سازمان‌های مسوول نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آلودگی هوا به‌طور طبیعی در زمستان با افزایش مصرف انرژی در اشکال خانگی، حمل و نقل و صنعتی افزایش می‌یابد و عواملی، چون وارونگی دما بر تاثیرات آن بر افراد می‌افزاید.

این مشکل منحصر به ما نیست و افزایش آلودگی هوا در فصل زمستان در سطحی جهانی نیز برای شهروندان کلانشهر‌ها مشکل آفرین است و معمولا با مقصر دانستن مسوولان شهری و تصمیم‌گیران، بار مسوولیت را از دوش خود برمی‌دارند. اما با تغییر روند نگرش به مشکلات زیست‌محیطی و در مرکز قراردادن افراد به جای نهادها، راهکار‌های خلاقانه و عملی‌تر روز به روز در ادبیات جوامع پیشرفته بیشتر نمایان می‌شوند؛ نگرشی که به اصطلاح از پایین به بالا است. باید توجه داشت که ناکارآمدی نهاد‌های قدرت در این زمینه، فقط مختص کشور‌های در حال توسعه نیست.

از همین رو در حل بزرگ‌ترین مشکل کلانشهر‌های جهان یعنی آلودگی هوا، راهکار‌هایی بسیار مفید و پایدار ارایه شده‌اند. در مواردی برای نشان دادن فواید این طرح‌ها باید به بررسی طرح‌هایی که از این قاعده پیروی نمی‌کنند پرداخت تا دریچه‌ای به شناخت ابعاد مشکلات آن‌ها باز شود.

شهر‌های بزرگ، همچون غارتگرانی سیری‌ناپذیرند که با جذب تمام منابع طبیعی، انسانی و مالی از اطراف خود به بقا ادامه می‌دهند. شهر‌های بزرگ برای ادامه به فعالیت‌های خود نیاز به انرژی بسیار زیادی دارند و این انرژی در سه بخش اصلی یعنی مسکونی، تجاری و حمل و نقل بیشترین مصرف را دارند؛ البته در مواردی، صنعت نیز سهم قابل توجهی را به خود اختصاص می‌دهد. پکن، پایتخت چین، در سال‌های پیاپی از آلوده‌ترین شهر‌های جهان به لحاظ هوا شناخته شده است. تصاویری از آسمان سیاه و خاکستری منظره‌ای است که بسیاری از ساکنان این شهر به آن در طول سال‌های متمادی عادت کرده‌اند.

این امر به حدی عادی شده بود که در واقع دیدن هوای پاک بیشتر تعجب‌آور بود تا هوای دودآلود. طی یکی از بزرگ‌ترین طرح‌های مبارزه با آلودگی هوا که به صورت دستوری از بالا به پایین اعمال شد، تغییراتی در کیفیت هوای این شهر ایجاد شد، اما این تغییرات بدون پیامد‌های منفی نبوده است. به گزارش نیویورک تایمز، همه‌چیز در سال ۲۰۱۴ تغییر یافت، لی که چیانگ (Li Keqiang)، نخست وزیر چین در گردهمایی ۳ هزار نماینده در مجلس اعلام کرد که چین با جدیت به مبارزه با آلودگی پرداخته؛ به همان جدیتی که به مبارزه با فقر پرداخته بود. این سخنان باعث شد تا عادات طولانی مدت کشور، مبنی بر توجه خالص بر رشد اقتصادی و در نظر نگرفتن مسائل زیست محیطی به یک‌باره زیر سوال برود. این سخنان به حدی متضاد با رویه گذشته کشور بود که بسیاری را در صحت و پایبندی حکومت به آن به شک انداخت.

برای عملی ساختن این هدف، چین برنامه‌ای ملی برای مدیریت و کاهش آلودگی هوا منتشر کرد که از مهم‌ترین اهداف آن کاهش ۱۰ درصدی ذرات معلق در مکان‌های شهری و در برخی شهر‌های خاص بیشتر از ۱۵ درصد بود. به عنوان مثال منطقه پکن موظف شد آلودگی هوا را تا ۲۵ درصد کاهش دهد و برای این کار بیش از ۱۲۰ میلیارد دلار بودجه تعیین شد.

برای رسیدن به این هدف، چین ساخت نیروگاه‌های جدیدی که با استفاده از زغال سنگ فعالیت می‌کردند را در مناطق آلوده مانند پکن ممنوع کرد. نیروگاه‌هایی که از قبل ساخته شده بودند موظف به کاهش میزان تولید آلودگی هوا و انتشار ریزگرد‌ها شدند.

در مواردی که برخی نیروگاه‌ها توان رسیدن به این اهداف را نداشتند، باید با نیروگاه‌های گازسوز جایگزین می‌شدند. شهر‌های بزرگ مانند پکن، شانگ‌های (Shanghai) و گانگزو (Guangzhou) تعداد خودرو‌های موجود در خیابان‌ها را محدود کردند.

همچنین در سطح کشور میزان تولید آهن و فولاد کاهش یافت و برخی معادن زغال سنگ نیز تعطیل شدند. در بسیاری از موارد این برنامه‌ها از شکل سختگیرانه به ظالمانه تبدیل شده بودند ولی همچنان پیش رفتند. به عنوان مثال در تابستان گذشته، وزارت حفاظت از محیط زیست، برنامه‌ای ۱۴۳ صفحه‌ای را تحت عنوان «برنامه مبارزه» منتشر کرد.

یکی از بند‌های این برنامه دستور حذف تمام آبگرم‌کن‌های زغالی از بسیاری از خانه‌ها و مراکز تجاری داده بود، این در حالی است که در بسیاری از این مناطق هیچ جایگزینی برای آن‌ها در نظر گرفته نشده بود. این باعث شد تا بسیاری از خانوارها، بنگاه‌های اقتصادی و دانش‌آموزان، در انتظار زمستانی بدون امکانات گرمایشی باشند. به گفته مایکل گرینستون (Michael Greenstone)، گزارشگر نیویورک‌تایمز، در چند ماه گذشته اخباری مبنی بر به نتیجه رسیدن برخی از این برنامه‌ها به گوش رسید.

او با انجام پژوهشی بر پایه داده‌هایی که در ۲۵۰ نقطه از کشور جمع‌آوری شده و با تطابق آن‌ها با داده‌های جمع‌آوری شده در سفارت امریکا در پکن و کنسولگری‌هایش در نواحی مختلف کشور به این نتیجه رسید که تغییرات در کیفیت هوا در حال رخ دادن است. با اینکه بسیاری از مناطق از اهداف خود بیشتر پیش رفتند، در شهر‌های بزرگ این ارقام بیشترین تغییر را نشان می‌داد. آمار از کاهش ۳۵ درصدی ذرات معلق در پکن خبر می‌داد.

در همین حال، مرکز استان هبی (Hebei)، شهر شیژیازوانگ (Shijiazuang) غلظت ذرات معلق را تا ۳۹ درصد کاهش داد. همچنین شهر بودینگ (Boading) که در سال ۲۰۱۵ از آلوده‌ترین شهر‌های چین شناخته شده بود، غلظت را تا ۳۸ درصد کاهش داد.

برای بررسی تاثیر این تغییرات روی زندگی و طول عمر شهروندان چینی، گرینستون به وبسایت مرکز سیاست‌گذاری انرژی تحت نظارت دانشگاه شیکاگو (aqli.epic.uchicago.edu) مراجعه کرده و با مقایسه داده‌های آلودگی هوا در رابطه با میزان افزایش عمر افراد در صورت رسیدن به استاندارد‌های جهانی، به اطلاعات قابل توجهی دست یافت.

استاندارد مورد نظر توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) تایید شده و وابسته به کشور یا نظام تصمیم‌گیری سلیقه‌ای، که در بسیاری از کشور‌ها به چشم می‌خورد، نیست. به گفته او، با استفاده از این روش، میزان تغییرات در امید به زندگی شهروندان افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است.

در ابعاد ملی، اگر کاهش آلودگی هوا ادامه یابد، ۲، ۴ سال به سن افراد اضافه می‌شود. این برای ۲۰ میلیون شهروند ساکن پکن بدین معنی است که حدود ۳.۳ سال به عمر آن‌ها افزوده می‌شود. در شهر‌های بودینگ و شیژیازوانگ این اعداد به ترتیب به ۴.۵ و ۵.۳ سال افزایش می‌یابد. بر اساس تحقیقات، این اعداد نه فقط برای کودکان و نوجوانان، که حتی برای سالمندان نیز صادق است.

در نهایت باید به این امر توجه داشت که میزان آلودگی هوا در چین حتی از استاندارد‌های ملی نیز فاصله زیادی دارد. این ارقام در مقایسه با قوانین سختگیرانه‌تر سازمان بهداشت جهانی فاصله بیشتری هم دارد. اگر تغییرات فقط تا حد استاندارد ملی صورت بگیرد، در مناطقی که داده‌ها موجود است، سن افراد تا ۱.۷ سال افزایش و اگر هدف، استاندارد‌های سازمان بهداشت جهانی باشد، این عدد به ۴.۱ سال افزایش می‌یابد. اینکه آیا شهروندان چینی می‌توانند از مزایای جانبی این تغییرات بهره‌مند شوند یا خیر، به ایجاد تعادل میان گسترش اقتصادی و کیفیت محیط زیست باز می‌گردد. تا به حال کاهش آلودگی هوا به صورت دستوری تحقق یافته و لزوما به بررسی بازار و یافتن کم هزینه‌ترین روش پایبند نبوده است. (nytimes.com)

دولت چین این تغییرات را بر پایه نظام سیاسی آمرانه خود به سرانجام رسانده است و در نهایت، همانطور که گفته شد، مساله پایداری این تغییرات سوالاتی بسیار مهم را به وجود می‌آورد. حزب کمونیست در بسیاری از موارد توانسته تغییراتی را ایجاد کند که در پیشرفته‌ترین کشور‌های جهان هنوز دور از دسترس است. اما این تغییرات لزوما همه‌جانبه بررسی نشده است و در بسیاری از موارد مانند برنامه مبارزه وزارت حفاظت از محیط زیست چین باعث شده جمعیتی در برابر سرمای زمستان خود را بی‌دفاع یابند.

برای اجرایی شدن این گونه برنامه‌ها در کشور خودمان، شاید موانع و مشکلات بسیار زیادتری بر سر راه قرار داشته باشد و همین امر باعث می‌شود تا روند بهبود به کندی پیش برود؛ البته بخشی از صنایع مانند خودروسازی، فولاد و معادن زغال سنگ مانند چین کاملا در اختیار دولت نیست و در بسیاری از موارد حتی برای دولت‌ها تعیین خط‌مشی می‌کنند. اگر فقط برای همین سه صنعت تغییرات ایجاد شده در چین را در نظر بگیریم، مشکلات به مراتب بیشتر و پیچیده‌تر خواهند بود.

این مشکلات لزوما به دلیل وجود مافیا‌های قدرتمند که در این صنایع دست دارند، باز نمی‌گردد. در بسیاری از موارد با انجام هرگونه تغییر، شغل هزاران نفر که معیشت شان به این صنایع وابسته است نیز مورد تهدید قرار می‌گیرد.

از همین رو باید برای طراحی و عملی کردن هرگونه «برنامه مبارزه» باید تمام جوانب در نظر گرفته شود و از هر سه حوزه اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی به جدیت مورد بررسی و بحث قرار گیرد. در این میان بسیاری از شهروندان با بلاتکلیفی مواجه می‌شوند و سوالاتی از قبیل: اینکه از دست من چه بر می‌آید؟ آیا فقط تغییرات از بالا به پایین کارساز است؟ و مانند این به ذهن می‌رسد.

در واقعیت باید به این امر توجه داشت که در بسیاری از کشور‌هایی که توانسته‌اند به هوای پاک دست یابند، نقش دولت‌ها در مقایسه با فعالیت‌های مردمی بسیار ناچیز است. شاید بارز‌ترین این فعالیت‌ها را بتوان به کشور دانمارک نسبت داد که دوچرخه سواری از ورزش و تفریح به روشی برای حمل و نقل تبدیل شده است و این فرهنگ‌سازی لزوما بر پایه برنامه‌ها و دستورات دولتی شکل نمی‌گیرد.

با بررسی راهکار‌هایی که تا به حال در سطح جهانی مورد بحث و تایید قرار گرفته می‌توان به دو مورد که بزرگ‌ترین منابع آلودگی در کلانشهر‌های ایران را هدف قرار می‌دهد، اشاره کرد. یکی از بزرگ‌ترین آلوده‌کننده‌ها، نیروگاه‌ها هستند که به علت افزایش مصرف در فصولی از سال مانند زمستان، برای پاسخگویی به نیازها، به استفاده از سوخت‌هایی مانند زغال‌سنگ روی می‌آورند. برای جلوگیری از این امر می‌توان با کاهش مصرف انرژی در منزل و محل کار به این مراکز کمک کرد و در نهایت به کاهش آلودگی هوا سرعت بخشید.

مورد بعدی که شاید برای بسیاری از شهروندان پایتخت ملموس باشد، وسایل حمل‌ونقل عمومی است. با اعمال تعمیرات و سالم نگه داشتن وسایل نقلیه شخصی و همچنین استفاده از وسایل جایگزین مانند دوچرخه، وسایل حمل و نقل عمومی و جلوگیری از تک‌سرنشینی، می‌توان در تعداد خودرو‌های موجود در خیابان‌ها تغییرات چشمگیری به وجود آورد.

در نهایت باید به این امر توجه داشت که همه ما در یک کشور زندگی می‌کنیم و محیط زیست‌مان برای غنی و فقیر کم و بیش یکسان است، پس برای بهبود آن نه دولت باید از مردم توقع تغییر یک‌طرفه داشته باشد و نه مردم در انتظار اعمال تغییرات از طرف دولت باشند. بنا به گفته مشهور و ماندگار شاعر بزرگ سعدی، بنی آدم اعضای یک پیکرند.