آیا خروج چشمگیر افغان‌ها از ایران واقعی است؟

شهرزاد همتی | در روز‌های گذشته آماری به نقل از هیئت مأموریت سازمان بین‌المللی مهاجرت در افغانستان منتشر شد که از ثبت رکوردی در خروج افغانستانی‌ها از ایران خبر می‌داد.

در خبر منتشر‌شده آمده بود به گفته لارنس هارت، رئیس هیئت مأموریت سازمان بین‌المللی مهاجرت در افغانستان، در سال گذشته میلادی (۲۰۱۸) در مجموع ۷۷۳ هزار و ۱۲۵ مهاجر افغانستانی به صورت داوطلبانه یا به اجبار ایران را ترک کرده‌اند که این تعداد ۶۶ درصد بیشتر از آمار سال ۲۰۱۷ بوده است و احتمالا این آمار رو به افزایش هم باشد.

هارت در گفتگو با خبرگزاری فرانسه اعلام کرده است: «بازگشت این افراد به‌دلیل کاهش فرصت‌های اقتصادی در منطقه از جمله در ایران بوده است.»، اما یکی از فعالان حوزه پناهندگان با تکذیب این ادعا می‌گوید تنها ترکیب مهاجرت به ایران تغییر کرده است.

به گفته فاطمه اشرفی، رئیس سازمان حمایت از کودکان و زنان پناهنده، روزانه بین دوهزار تا ۲۵۰۰ مهاجر غیرقانونی از افغانستان وارد ایران می‌شوند.

پس از بالارفتن قیمت ارز در ایران و کاهش ارزش پول ملی و فشار تحریم‌ها روی بدنه اقتصادی ایران، کم‌کم مهاجرت افغانستانی‌ها که تا پیش از این، آن‌ها را نیروی کار ارزان‌قیمت می‌شناختیم آغاز شد.

آن‌ها که با وجود مصائب کشورشان ناچار به کوچ اجباری بودند، هم‌زبانی با ایرانیان و آمیختگی فرهنگی از یک طرف و همچنین همسایگی با ایران و بالابودن ساخت‌وساز در آن را بهانه‌ای برای مهاجرت به ایران عنوان می‌کردند.

آن‌ها می‌آمدند تا اندوخته‌ای برای زندگی سخت خانواده‌شان در افغانستان فراهم کنند. همراه با خانواده و بچه‌های قد‌و‌نیم‌قد به ایران می‌آمدند و اینجا ریشه می‌گرفتند و بچه به دنیا می‌آوردند و ازدواج می‌کردند و در محلات حاشیه‌ای برای خودشان زندگی دست‌وپا می‌کردند.

«بسم‌الله» یکی از همین مهاجران است که ۱۲ سال است به ایران آمده و حالا آماده برگشتن به کشورش شده است. او پس از حمله طالبان و جنگ‌های تمام‌نشدنی افغانستان، یک روز وقتی سر کار بوده می‌بیند که همسر و فرزندش، در بمباران کابل از دنیا رفته‌اند.

چهار ماه بعد، او به ایران می‌آید. بسم‌الله می‌گوید: به دعوت هم‌شهری‌هایم به اینجا آمدم. هر خانه‌ای که قرار بود نوسازی و بازسازی شود، خانه ما بود. از ابتدا آن را می‌ساختیم و اتاق‌هایش را رنگ می‌کردیم. هر یک‌سال‌و‌نیم به خانه جدیدی می‌رفتیم و برای همین پول اجاره نداشتیم.

دو سال پیش توانستم در یک سال نزدیک به ۷۰ میلیون پول جمع کنم. چون هم در یک خانه بنایی می‌کردم و هم عصر‌ها در خانه‌ای دیگر کمک می‌کردم، آن‌قدر درآمدم خوب شده بود که دیگر می‌خواستم به مشهد بروم و آ‌نجا خانه‌ای بخرم و زندگی را شروع کنم. اما حالا یک سال است که بی‌خانمان شده‌ام. ساخت‌وساز نمی‌شود، قیمت‌ها و دستمزد‌های ما فرقی نکرده، گرانی زیاد شده است.

اگر تا دوسال پیش خرج خورد‌و‌خوراک روزانه‌ام پنج‌هزار تومان می‌شد، حالا باید روزی ۱۰ هزارتومان پول غذا بدهم و این دیگر برایم صرفی ندارد. مرداد سال جاری بود که سازمان بین‌المللی مهاجرت خبر داد بیش از ۴۶۳ هزار مهاجر افغان به کشورشان بازگشته‌اند. کارگران افغان می‌گویند با توجه به کاهش ارزش پول ملی ایران، کارکردن آن‌ها در این کشور دیگر به‌صرفه نیست.

در آن زمان عنوان شد پیش از جهش قیمت دلار و ارز‌های خارجی در ایران، کارگران افغان هر یک‌میلیون تومان ایرانی را با ۱۶، ۱۷ هزار افغانی معاوضه می‌کردند، اما با کاهش ارزش ریال ایران این رقم به شش، هفت هزار افغانی تنزل یافت.

آمار‌ها از زندگی بیش از سه میلیون مهاجر افغانستانی در ایران خبر می‌دهد و حالا پس از طرح فرمان رهبری به الزام تحصیل مهاجران، حدود ۳۰۰ هزار محصل افغانستانی در مدارس ایرانی درس می‌خوانند. داستان مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران از سال ۱۹۸۰ با اشغال این کشور به دست شوروی و آغاز جنگ داخلی شروع شد و هنوز پس از آن تاریخ افغانستان به یک نقطه امن نرسیده است.

شکل مهاجرت به ایران تغییر کرده است
اما فاطمه اشرفی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن حمایت از زنان و کودکان پناهنده (حامی)، با رد ادعای افزایش خروج افغانستانی‌ها از ایران می‌گوید: «این آمار برای خروجی‌هاست؛ اتباعی که به صورت غیرقانونی از کشور خارج شدند، مهاجرانی که در اصل با هدف رفتن به اروپا به ایران آمدند و هنگام خروج از ایران وقتی با قوانین سختگیرانه اروپا روبه‌رو شدند یا با محدودیت‌های زیاد دولت ترکیه، ناگزیر به بازگشت شدند.

الزاما هم همه آن‌ها اهداف اقتصادی نداشتند. البته من قبول می‌کنم که درصدی از این افراد اهداف اقتصادی داشتند و ممکن است به دلیل رکود اقتصادی و کاهش فعالیت‌های عمرانی در ایران با محدودیت مواجه شده باشند، اما بحث اینجاست که ما هیچ‌وقت آمار دقیقی از مهاجران ورودی به کشور نداریم و همین‌طور در نظر نمی‌گیریم که ما با کارگر‌های فصلی مواجهیم که آن‌ها معمولا با رسیدن سرما به کشورشان بازمی‌گردند».

اشرفی تأکید کرد: «در مقابل این مسئله وجود دارد که ایران یک مسیر رفت‌وآمد است. این افرادی که اکنون از مرز گذشته‌اند و سازمان جهانی مهاجرت خروج آن‌ها را تأیید می‌کند، از ایران خارج شده اند و به کشور مبدأ، یعنی افغانستان برگشته‌اند. اما کمتر کسی این مسئله را در نظر گرفته که چقدر از این افرادی که از ایران خارج شدند و به کشورشان بازگشته‌اند، مجددا به ایران مهاجرت کرده‌اند.

از طرفی ما آماری داریم که می‌گوید بین دو تا دوهزار و ۵۰۰ نفر در طول هر شبانه‌روز از مرز افغانستان به‌صورت غیرقانونی به ایران وارد می‌شوند، این آمار جدا از آن سهمیه ۵۰۰ هزارنفری هستند که از طریق گرفتن ویزا وارد کشور می‌شوند. اگر ما به ریشه‌ها و عوامل برگشت این افراد توجه نکنیم و فقط به یک آمار خروج در طول یک سال بسنده کنیم، شاید به نتایج متفاوتی از این آمار ارائه‌شده دست پیدا کنیم.

این فعال حقوقی پناهندگان در ادامه افزود: «همین حالا ما با موارد بی‌شماری روبه‌رو هستیم که در قالب قاچاق انسان با هزینه‌های کاملا مشخص وارد کشور می‌شوند و با یک زمان حداقلی از روستایی داخل افغانستان، وسط شهری در ایران پیاده شده و مشغول به کار می‌شوند و از همه مهم‌تر اینکه حتی با توجه به سیاست‌های تسهیل‌کننده در ایران برای مهاجران که یکی از آن‌ها دسترسی مهاجران به آموزش برای کودکان است، ما الان شاهد افزایش مهاجرت‌های غیرقانونی حتی با خانواده هستیم؛ چراکه آن‌ها تصور می‌کنند در داخل ایران یا از طریق سازمان‌های مردم‌نهاد دسترسی به آموزش تضمین شده است و وقتی آن‌ها کارت حمایت تحصیلی بگیرند، قاعدتا اقامت فرزندانشان نیز تسهیل می‌شود و این‌ها همه نمره‌های مثبتی است که مهاجرت به ایران را افزایش می‌دهد. بااین‌حال باید پذیرفت که شکل و ترکیب مهاجرت‌ها تغییر پیدا می‌کند، اما از میزان مهاجرت کاسته نشده و نمی‌شود.

پیش‌تر شاید همه مهاجران از افغانستان را نیرو‌های مجردی تشکیل می‌دادند که برای فعالیت اقتصادی به ایران می‌آمدند، اما حالا مهاجران اجتماعی زیاد شده است. ناامنی‌های اجتماعی در افغانستان و نقص زیرساخت‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی موجب مهاجرت با خانواده از مناطقی مثل سراب و قندوز افغانستان به ایران شده است».