نهنگ آبی؛ داستان ساختگی است یا واقعیت؟

گزارش شده چالش نهنگ آبی نوعی بازی خودکشی در اینترنت است که نوجوانان را هدف قرار داده است.

در این بازی ظاهرا برای هر شخص ۵۰ وظیفه مختلف در طی ۵۰ روز تعیین می‌شود و گفته شده که این چالش با موارد زیادی از خودکشی در دنیا ربط داشته، اما درباره خود این بازی اطلاعات کمی وجود دارد.

گفته می‌شود که وظایف تعیین شده در مراحل اول معمولا بی‌ضرر است، مثلا: "نیمه شب بیدار شو"، "یک فیلم ترسناک نگاه کن"، اما بتدریج خشن‌تر و خطرناک‌تر می‌شود: "لبه بام یک ساختمان بلند بایست" یا "روی دست خود یک زخم به شکل نهنگ درست کن"؛ و در چالش آخر از شرکت کننده خواسته می‌شود که خودکشی کند.

تصور بر این است که این بازی از روسیه شروع شده، اما گزارش‌هایی از کشور‌های مختلف جهان مانند اوکراین، هند و آمریکا حاکی از گسترش سریع آن بود.

در سال‌های گذشته صد‌ها مورد خودکشی و مرگ به این بازی که به بازی خودکشی معروف شده، ربط داده شده، اما تحقیقات دقیق‌تر نکته جالبی را فاش می‌کند: این بازی، حداقل به این شکلی که گزارش شده، اصلا وجود خارجی ندارد.

اصل ماجرا چیست؟
داستان چالش نهنگ آبی با نام رینا پالنکووا مطرح شد.

در ۲۲ نوامبر سال ۲۰۱۵، رینا، نوجوانی که در جنوب شرق روسیه زندگی می‌کرد عکسی از خود در اینترنت منتشر کرد.

در این عکس او در حالیکه با یک شال صورت خود را پوشانده بود، انگشت خود را که به نظر می‌آمد خون روی آن خشک شده رو به دوربین گرفته بود. او در شرح این عکس خداحافظی کرده بود. رینا فردای آن روز خود را کشت.

درباره مرگ رینا بحث شدیدی در یک چت‌روم در بزرگترین شبکه اجتماعی روسی زبان به نام وی-کُنتاکته (وی‌کِی) درگرفت.

در این چت روم، نوجوانان درباره هر موضوعی که دوست داشتند می‌نوشتند، موضوعاتی مثل مدرسه و آنچه همکلاسی‌هایشان دوست دارند و همچنین موضوع‌هایی مانند افسردگی، تنهایی و حتی خودکشی.

داستان‌های ترسناکی مبادله می‌شد. نکته وحشتناک همه این داستان‌ها این بود که واقعی قلمداد می‌شدند و اغلب آن‌ها همراه با یک فیلم جعلی بودند، مثل جمله "بر اساس یک اتفاق واقعی" که در ابتدای فیلم‌های کلاسیک ترسناک نوشته می‌شد.

در نوشته‌های پرتب و تابی که در این گروه درباره رینا و مرگ او نوشته شد، مرز واقعیت و قصه از بین رفته بود. بعضی‌ها اقدام او برای پایان دادن به زندگی‌اش را ستودند و بعضی هم ویدئو‌هایی منتشر کردند که مدعی می‌شد مربوط به لحظات آخر زندگی این دختر است.

اما در میان همه این شایعات یک مشکل بزرگ وجود داشت.

داریا رادچنکو، محقق ارشد آکادمی اقتصاد ملی و ادارات عمومی روسیه، که درباره چالش نهنگ آبی تحقیق می‌کند می‌گوید: "در حقیقت هیچکس نمی‌دانست که چه چیز باعث خودکشی او شده است. "

خیلی زود پس از آن، ماجرای رینا با داستان خودکشی نوجوان‌های دیگری گره خورد.

در روز کریسمس سال ۲۰۱۵، آنجلینا داویدوا، نوجوان ۱۲ ساله در شهر ریازان روسیه خودش را کشت. شب بعد از آن دیانا کوزنتسووا، یک نوجوان دیگر در همین شهر خودکشی کرد.

وقتی پدر و مادر این دو نوجوان حساب‌های کاربری دخترانشان را بررسی کردند، با نکته عجیبی رو به رو شدند: هر دو دختر عضو گروه‌های آنلاین بودند.

در این گروه، تصاویری از رینا پالنکووا، یادداشت‌هایی درباره خودکشی با چند اشاره به نهنگ آبی منتشر شده بود.

چرا نهنگ آبی؟
حدس و گمان‌های زیادی وجود دارد که در این گروه‌ها نهنگ چطور به خودکشی ربط پیدا کرده، بعضی روزنامه نگاران می‌گویند نام بازی 'نهنگ آبی' ظاهرا از پدیده آمدن نهنگ‌ها به ساحل که به مرگ آن‌ها منجر می‌شود الهام گرفته شده است. دلیل این پدیده طبیعی هنوز روشن نشده است.

بعضی‌های دیگر هم آن را به شعری از گروه لومن که یک گروه راک روس هستند نسبت می‌دهند.

به‌سختی می‌توان گفت: چرا بعضی تصویر‌ها به طور خاص می‌تواند چنین موجی ایجاد کند؛ نهنگ‌ها به نظر حیواناتی منزوی و غمگین هستند. یکی از تصویر‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی بسیار بازنشر شد نهنگی را در حال پرواز بر فراز شهری در شب نشان می‌داد. همان چیزی که ذات این گروه‌ها را نشان می‌دهد؛ گروه‌هایی مالیخولیایی و تا حد زیادی سوررئال.

در سال ۲۰۱۶ بود که گمانه زنی درباره نهنگ‌های آبی و خودکشی در جامعه روسیه به بحثی ملی تبدیل شد، اما گزارش گالیا مورسالیه‌وا، یکی از خبرنگاران روزنامه نووایا گازتا، چاپ مسکو که به انتشار گزارش‌های تحقیقی و افشاگرانه شهرت دارد شکل جدی‌تری به ماجرا داد.

مورسالیه‌وا دریافت که در بعضی از گروه‌های آنلاین، که اسم‌هایی مثل نهنگ‌های اقیانوس یا اف ۵۷ داشتند، یک بازی وجود دارد.

در این بازی "راهنما" برای بازی کننده ۵۰ وظیفه در طی ۵۰ روز تعیین می‌کند. در روز آخر کاربر طوری هدایت می‌شود که خود را بکشد.

در گزارش نووایا گازیتا، تخمین زده شده که در فاصله نوامبر سال ۲۰۱۵ تا آوریل ۲۰۱۶، صد و سی کودک عضو این گروه‌ها خودکشی کرده‌اند؛ همان چیزی که در سراسر جهان چالش نهنگ آبی را سر زبان‌ها انداخت.

زیاد طول نکشید که زنگ هشدار به صدا درآمد. فرماندار اولیانووسک، در غرب روسیه در یک برنامه تلویزیونی چالش نهنگ آبی را با داعش مقایسه کرد.

خیلی زود وحشت به خارج از روسیه سرایت کرد. در جورجیا آمریکا یک دختر ۱۶ ساله خودکشی کرد. خانواده او بعد‌ها درباره چالش نهنگ آبی شنیدند و آن وقت بود که مفهوم نقاشی‌هایی را فهمیدند که دخترشان در مدرسه کشیده بود.

در این نقاشی‌های یک متری، نهنگ‌های آبی به تصویر کشیده شده بودند.

بعد خودکشی‌های دیگر اتفاق افتاد: پسری که نامش آیسایا گونزالس بود در آمریکا، یک جوان ۱۹ ساله در حیدرآباد هند و یولیا کنستانتیوا و ورونیکا ولکووا، دو دختر روس خودکشی کردند. کنستانتینوا چند روز پیش از مرگ تصویر یک نهنگ آبی را در صفحه اینستاگرام خود گذاشته بود.

مظنون چه کسی بود؟
در نوامبر سال ۲۰۱۶، یک جوان ۲۲ ساله روس به نام فیلیپ بودکین که گفته بود این بازی ابتکار اوست، به اتهام تشویق نوجوانان به خودکشی بازداشت شد.

او در سن پترزبورگ به رسانه‌ها گفت که با تشویق افراد بی‌ارزش به خودکشی قصد تمیزکردن جامعه را داشته است: "بعضی وقت‌ها فکر می‌کردم که این کار اشتباه است، اما در نهایت احساس می‌کنم که کار درستی انجام داده‌ام. "

به گزارش رسانه‌ها، او که دانشجوی سابق روان‌شناسی، عاشق کامپیوتر و تهیه کننده موسیقی بود، برای واداشتن نوجوانان به کشتن خود روش‌های پیشرفته‌ای داشت.

او گفت که ابتدا بازی را در سال ۲۰۱۳ با نام اف۵۷، خلق کرده بود: اول نام خودش فیلیپ و دو شماره آخر تلفنش. دهم مه ۲۰۱۷ او در دادگاه مجرم شناخته و به سه سال زندان محکوم شد.

'مو بر تنم راست شد'
به نظر می‌آمد که پرونده ساده ایست، اما تحقیقات بیشتر نشان داد که ماجرای چالش نهنگ آبی آنقدر که به نظر می‌رسد، ساده نیست.

"ایوگنی برگ" در راه دفتر کارش بود که برای اولین بار درباره "چت روم"‌های شبکه وی-کُنتاکته خواند: "به شدت تحت تاثیر قرار گرفتم. ماه مه بود، ولی هوا بسیار گرفته بود. با خودم فکر کردم وای خدا، یک نفر آنجا تلاش می‌کند که بچه‌ها را در روسیه بکشد. از تصورش مو بر تنم راست شد. "

برگ در روزنامه مدوزا، یک سازمان رسانه‌ای مستقل روسی زبان روزنامه نگار تحقیقی بود و تصمیم گرفت که بیشتر در این باره تحقیق کند. در این راه با سرگی پستوف، پدر یکی از دختر‌ها که حوالی کریسمس ۲۰۱۵ مرده بود، ملاقات کرد.

پس از مرگ دخترشان او و همسرش سازمانی به نام حمایت از کودکان در مقابل جرائم اینترنتی تاسیس و جزوه‌ای تهیه کرده بودند. آن‌ها در این جزوه سرویس‌های اطلاعاتی کشور‌های خارجی را تلویحا مسئول مرگ دخترشان دانستند و آن را بخشی از عملیات نابودی مردم روسیه از طریق واداشتن کودکان به خودکشی دانستند.

ایوگنی برگ می‌گوید: "آقای پستوف منبع اصلی آمار مقاله روزنامه نووایا گازتا بود. او با استناد به منابع خبری و عمومی، این خودکشی‌های گروهی را شمرده بود که ۱۳۰ نفر شده بود. "

در این داستان که با شایعه‌ها و شنیده‌های بسیار همراه بود، آمار ۱۳۰ نفر، یکی از معدود "واقعیت‌های" گزارش شده بود. اما همین رقم هم که به وسیله بسیاری از رسانه‌ها استفاده شده بود، منبع مطمئنی نداشت. بر اساس گزارش ایوگنی برگ و نشریه مدوزا، اصل این آمار را پدر و مادری منتشر کرده که اتفاق دردناکی برایشان افتاده بود و به دنبال دلایل آن بودند.

به گفته مسئولان روزنامه نووایا گازیتا، مقاله آن‌ها بیش از یک میلیون و پانصد هزار بار خوانده شده بود.

ما ادعا‌های اوگنی برگ را مبنی بر اینکه مقاله نووایا گازتا، در بهترین حالت پایه و اساس ضعیفی داشته مستقیما با گالیا مورسالیه‌وا، نویسنده مقاله مطرح کردیم. او کاملا این ادعا را رد کرد که مقاله‌اش بر اساس یک آمار اشتباه تهیه شده است.

خانم مورسالیه‌وا می‌گوید: "این رقم ۱۳۰ نفر فقط بر اساس نتیجه گیری پدری که دخترش را از دست داده، نیست. این کاملا اشتباه است. این رقم نتیجه تحقیق از بیش از دویست پدر و مادر است که بچه‌هایشان را از دست داده‌اند. پدر آن دختر در آن مقطع به ما کمک کرد. هیچ دلیلی نمی‌بینم که به او اعتماد نکنم. خیلی چیز‌ها را چک کرده‌ام. "

خانم مورسالیه‌وا می‌گوید که ماه‌ها برای این گزارش تحقیق کرده و با پدر و مادر‌ها و کارشناسان حقوق و روانشناسی صحبت کرده است. او می‌گوید دلیل چاپ گزارش این بوده که به نظر او مشکل به اندازه کافی جدی گرفته نشده و او قصد داشته با چاپ این مطلب مسئولان را وادار به بررسی بیشتر کند.

با وجود مطالب زیادی که درباره این چالش نوشته شده، نه پلیس نه روزنامه نگاران حتی یک مورد خودکشی را ثابت نکرده‌اند که به این گروه‌ها ربط داشته باشد.

خانم مورسالیه‌وا ادعا می‌کند: "بیش از ۱۳۰ مورد خودکشی اتفاق افتاده است، اما به من بگو که چه کسی می‌‍تواند تایید کند که چرا اتفاق افتاده است؟ چطور می‌توان تایید کرد؟ "

به نظر می‌رسد معمای دشواری است.

اصولا چطور می‌توان علت یک خودکشی را "ثابت کرد"؟ شاید درست‌تر باشد که گفته شود این نوجوانان از افسردگی رنج می‌بردند و آن‌هایی که تمایل به خودکشی داشتند، پای‌شان به گروه‌هایی که درباره این موضوع صحبت می‌کردند کشیده شده است. ممکن است همه این نوجوان‌ها برای ابراز احساساتشان در اینترنت از عکس‌های مشابه مثل عکس نهنگ‌ها استفاده می‌کردند.


نهنگ آبی: داستان ساختگی یا واقعیت؟
با تصاویر سوررئال و داستان‌های وحشتناکی که واقعیت یا خیالی بودن آن‌ها قابل تشخیص نیست، کاملا ممکن است که بزرگسالان از فضای صفحات اجتماعی و اتاق‌های گفت‌وگوی اینترنتی نوجوانان برداشت غلطی بکنند. این احتمال وجود دارد که روزنامه نگاران و پدر و مادر‌های نگران با در کنار هم گذاشتن عناصر متناقض به یک نتیجه غیرواقعی رسیده باشند.

این نتیجه‌گیری منطبق با یافته‌های آلکساندرا آرخوپووا، استاد مطالعات مردم شناسی در دانشگاه دولتی روسیه است.

وقتی او و همکارانش وارد گروه‌های آنلاینی شدند که گفته شده بود با چالش نهنگ آبی ارتباط دارند، چیز عجیبی یافتند.

خانم آرخوپووا می‌گوید: "معلوم شد همه آن‌هایی که نقش 'راهنما' را داشتند بچه‌های ۱۲ تا ۱۴ ساله هستند. "

گذشته از اینکه بعضی بزرگسالان خودشان را جای بچه‌ها جا می‌زنند، به نظر می‌رسد همه راهنما‌ها کودکانی هستند که درباره بازی نهنگ آبی شنیده یا خوانده‌اند. تحقیق آرخوپووا نتیجه گرفته که احتمالا تا قبل از انتشار گزارش روزنامه نووایا گازتا اصلا "چالشی" وجود نداشته است.

خانم آرخوپووا می‌گوید راهنما‌هایی که او با آن‌ها تماس گرفته مو به مو از آنچه رسانه‌ها درباره بازی نهنگ آبی می‌گفتند تقلید می‌کردند:

"در همه این گروه‌ها جوانان منتظر این بازی هستند، بازی‌ای که اصلا شروع نشده است. "

زندانی پرونده
اما تکلیف فیلیپ بودکین، جوانی که اعتراف به طراحی این بازی کرده بود و در زندان است چه می‌شود؟ احتمالا این به حرفه او در زمینه موسیقی مربوط می‌شود.

دوستان بودکین در گفتگو با ایوگنی برگ، این که او طراح این کار شرورانه بوده را رد کردند.

آن‌ها گفتند که کاربران گروه آنلاین آن‌ها در اثر مرگ لینا پالنکووا، "شوکه" شده بودند و او قصد داشته از جو ایجاد شده برای افزایش تعداد پیگیرهایش (followers) استفاده کند و به موسیقی خود بپردازد.

وقتی بودکین بازداشت شد، ۱۵ شکایت علیه او مطرح شد، اما در ماه‌های بعد به جز یک شکایت بقیه کنار گذاشته شدند.

واقعیت چالش نهنگ آبی قطعا بسیار غم‌انگیزتر و ملموس‌تر از آن چیزی است که مقاله‌ها نشان می‌دهد؛ آمار خودکشی در روسیه بخصوص در بین جوانان بسیار بالاست.

بله، ممکن است برخی نوجوانان به فضا‌های چت در اینترنت که درباره خودکشی صحبت می‌شود، بروند و شاید در این فضا‌ها چیز‌هایی مانند بازی نهنگ آبی به اشتراک گذاشته شود، اما فکر اینکه یک بازی ترسناک بتواند نوجوانان آسیب پذیر را با شکنجه‌هایی هر چه شدیدتر وادار به خودکشی کند، بیشتر ساده انگاشتن یک مشکل پیچیده به نظر می‌رسد.