منوی اقتصادی ایران و پاکستان تا ۲۰۲۱

نخست‌وزیر پاکستان که صبح روز گذشته وارد تهران شد، با جمعی از فعالان اقتصادی دیدار کرد. دیداری که با هدف توسعه تجارت دوجانبه بین ایران و پاکستان برگزار شد. این دو کشور قرار است تا سال ۲۰۲۱ مراودات تجاری خود را به ۵ میلیارد دلار برسانند.

این هدف‌گذاری درحالی صورت گرفته که براساس آخرین آمار‌های منتشر شده از سوی نهاد‌های مرجع ایرانی، ارزش تجارت دوجانبه بین ایران و پاکستان کمتر از ۵/ ۱ میلیارد دلار در سال است. البته صادرات ایران به این کشور همسایه در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ افزایش داشته و تراز تجاری ایران با پاکستان مثبت است.

منوی اقتصادی ایران و پاکستان تا ۲۰۲۱
این درحالی است که صادرات پاکستان به ایران در همین بازه زمانی با کاهش روبه‌رو بوده است. طرف ایرانی و پاکستانی به این موضوع اذعان دارند که ظرفیت‌های تجاری بین دو کشور بیش از ارزش تجارت کنونی است؛ بنابراین رفع مشکلات تجاری با پاکستان به‌خصوص در شرایطی که تحریم‌ها، روابط بین‌المللی ایران را با محدودیت‌هایی مواجه کرده است، موضوعی است که نه تنها از سوی ایران، بلکه از سوی نخست‌وزیر پاکستان مورد تاکید است.

به‌گونه‌ای‌که عمران خان در جمع فعالان اقتصادی عنوان کرده است که با وجود تحریم‌ها، درحال‌حاضر بهترین زمان برای توسعه مراودات تجاری دو طرف است. همچنین رئیس اتاق بازرگانی تهران نیز در دیدار با عمران‌خان به نمایندگی از بخش‌خصوصی، ضمن اعلام آمادگی برای مذاکره و توسعه تعاملات تجاری خصوصا در زمینه‌های سرمایه‌گذاری و پروژه‌های مشترک، توسعه رابطه در بخش‌های انرژی، نفت، گاز، پتروشیمی، مواد غذایی، کشاورزی، دارویی و نساجی را دارای اهمیت دانست.

مسعود خوانساری همچنین مسائلی نظیر نزدیکی جغرافیایی، ارزان بودن حمل‌ونقل، مشابهات فرهنگی و مکمل بودن اقتصاد دو کشور را زمینه‌ای برای این گسترش روابط عنوان کرد. از سوی دیگر نیز رضا رحمانی وزیر صنعت، معدن و تجارت در دیداری جداگانه با عبدالرزاق داود مشاور نخست‌وزیر پاکستان در امور بازرگانی و صنعت، به ضرورت رفع موانع تجاری و تسهیل تجارت اشاره کرد و خواستار سرمایه‌گذاری مشترک فعالان اقتصادی دو کشور به‌ویژه در استان‌های همجوار شد.

او همچنین بر لزوم فعال شدن کمیته مشترک ایران و پاکستان تاکید کرد و گسترش گذرگاه‌ها و بازارچه‌های مرزی را یکی از راه‌های توسعه مناطق مرزی دو کشور دانست. تبادل هیات‌های تجاری و برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی دو کشور و همکاری در زمینه تولید مشترک از دیگر موضوعات مورد تاکید وزیر صنعت، معدن و تجارت در دیدار با مقام پاکستانی بود. در عین حال موانعی بر سر راه گسترش روابط دو کشور وجود دارد. از جمله آن‌ها می‌توان به نبود استراتژی بلندمدت و موانع تجاری، تعرفه‌ای، بانکی، حمل‌ونقلی و قاچاق اشاره کرد.

روابط دوجانبه باید گسترش یابد
عمران خان نخست‌وزیر پاکستان در دیدار با رئیس اتاق تهران و فعالان اقتصادی ایران گفت: کشور‌هایی که در تجارت موفق بوده‌اند، روابط تجاری دوجانبه با همسایگان خود دارند. به‌عنوان مثال می‌توان به کشور‌های چین و آسیای جنوب شرقی و آسه‌آن اشاره کرد. این کشور‌ها روابط تجاری در سطح بالایی دارند، اما متاسفانه این روابط تجاری بین پاکستان، ایران، هندوستان و افغانستان که جزو همسایگان هم هستند، مشاهده نمی‌شود.

البته این موضوع نشان می‌دهد، استاندارد زندگی ما به آن اندازه نرسیده و به دلایل مختلف نتوانسته‌ایم امکانات تجاری خودمان را به منصه ظهور برسانیم. او افزود:، اما به رغم تحریم‌هایی که ایران با آن مواجه است و دشواری‌هایی که پاکستان دارد من می‌خواهم تا روابط تجاری دوجانبه را بین ایران و پاکستان گسترش دهیم.

من به‌عنوان نخست‌وزیر اطمینان می‌دهم نهایت تلاش را برای گسترش روابط تجاری دوجانبه انجام دهم. نخست‌وزیر پاکستان با بیان اینکه درحال حاضر فقط ۱۰ درصد از برنج مورد نیاز ایران از طریق پاکستان تامین می‌شود، گفت: این درحالی است که بقیه برنج وارداتی از کشور‌های دیگر تامین می‌شود.

عمران‌خان اظهار کرد: در جنگ جهانی دوم میلیون‌ها انسان به قتل رسیدند؛ اما اکنون می‌بینیم بین آلمان و ژاپن روابط تجاری خوبی برقرار است و حتی آلمان در مرز ژاپن شرکت‌های مشترک تاسیس کرده است. این درحالی است که بین ایران و پاکستان روابط بهتری برقرار است.

ایران و پاکستان همواره روابط دوستانه داشته و البته سطح روابط بین دو کشور کم و زیاد شده، اما هیچ‌گاه به دشمنی نرسیده است. از این رو فکر می‌کنم زمان آن رسیده که روابط را گسترش دهیم؛ تحریم‌ها ایران را به خودکفایی رساند، ولی ما هنوز باید به خودکفایی برسیم و در ۱۰ تا ۱۵ سال آینده قوی‌تر خواهیم بود.

او گفت: پاکستان در دهه ۶۰ بیشترین رونق اقتصادی را داشت. الان هم می‌خواهیم اقتصادمان را بازسازی کنیم.

راهکار اتاق تهران برای توسعه روابط با پاکستان
مسعود خوانساری رئیس اتاق تهران در این دیدار ضمن اشاره به روابط تاریخی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی ایران و پاکستان عنوان کرد: با توجه به امکانات و پتانسیل‌های موجود به‌عنوان دو همسایه، حجم روابط اقتصادی و تجاری فی‌مابین که حدودا یک میلیارد دلار می‌شود، راضی‌کننده نیست و بسیار آسان و بیش از این قابل توسعه و گسترش است.

درست است که سایه تحریم‌ها طی سالیان گذشته تا اندازه‌ای بر روابط دو کشور سنگینی کرده و موجب شده این رابطه به سطح دلخواه نرسد، اما تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران دوره جدید و دروازه تازه‌ای را برای گسترش روابط اقتصادی و تجاری به‌ویژه با کشور‌های همسایه گشوده است.

خوانساری خطاب به عمران‌خان افزود: اگر چه در این راستا مشکلاتی از قبیل: نبودن کانال‌های مالی و بانکی فی‌مابین، وجود تعرفه‌های بالا، قاچاق کالا و ... وجود دارد، اما امیدواریم با سفر شما به ایران و مذاکرات انجام یافته با مقامات ایرانی این مشکلات حل و فصل شود.

درخصوص موضوع عدم امکان نقل و انتقالات مالی می‌توانیم از راه‌هایی مانند تهاتر کالا با یکدیگر استفاده کنیم. قرارداد تجارت آزاد نیز یکی از راه‌های مهم برای توسعه تجارت بین دو کشور است.

او گفت: زمینه‌های همکاری فراوانی بین دو کشور وجود دارد که می‌تواند سطح روابط تجاری و اقتصادی دو کشور را گسترش دهد. از جمله آن‌ها می‌توان به بخش انرژی، نفت، گاز، پتروشیمی، مواد غذایی، کشاورزی، دارویی، نساجی و بسیاری دیگر اشاره کرد و در کنار این‌ها مسائلی نظیر نزدیکی جغرافیایی، ارزان بودن حمل‌ونقل، مشابهات فرهنگی، مکمل بودن اقتصاد دو کشور زمینه‌ها را برای این کار فراهم‌تر می‌کند.

به گفته او، شرکت سرمایه‌گذاری ایران و پاکستان به نام پائیر (PAIR) نیز ظرفیت خوبی برای فاینانس پروژه‌های مشترک دارد. اتاق بازرگانی تهران نیز با بیش از ۱۸هزار عضو فعال در زمینه‌های گوناگون تجاری، اقتصادی، فنی و صنعتی آمادگی کامل دارد تا با همتایان پاکستانی خود در همه موارد وارد مذاکره و تعاملات تجاری خصوصا در زمینه‌های سرمایه‌گذاری و پروژه‌های مشترک شود.

هدف‌گذاری تجارت ۵ میلیارد دلاری
مقامات ایران و پاکستان در بیستمین کمیسیون مشترک اقتصادی که در سال ۱۳۹۶ برگزار شد، عنوان کردند که حجم روابط تجاری‌شان، تا ظرفیت ۵ میلیارد دلار قابل‌گسترش است. این درحالی است که به‌رغم هم مرز بودن این دو کشور، مراودات تجاری ایران و پاکستان، درحال‌حاضر چندان چشمگیر نیست و در هیچ برهه‌ای حجم تجارت از ۲/ ۱ میلیارد دلار و ۵/ ۱ میلیارد دلار بیشتر نشده است.

اما با توجه به اینکه مقامات مسوول ایرانی قصد دارند در دور جدید تحریم‌ها، توسعه روابط با کشور‌های منطقه به خصوص کشور‌های همجوار را در دستور کار قرار دهند، همچنین با توجه به تاکید عمران‌خان برای گسترش روابط در دور جدید تحریم‌ها، به‌نظر می‌رسد عزم جدی‌تری برای توسعه روابط اقتصادی بین دو طرف وجود دارد. اما به گفته فعالان اقتصادی نبود استراتژی بلندمدت و موانع تجاری، تعرفه‌ای، بانکی و حمل‌ونقلی مانع از گسترش روابط شده است.

حال آنکه بازار ۲۰۰ میلیون نفری پاکستان بازار خوبی برای تجار ایرانی است. تعرفه‌های تجاری بین دو کشور بسیار بالاست و هنوز تعرفه ترجیحی به‌طور کامل برقرار نیست. محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های تعرفه‌ای مانعی بزرگ بر سر راه تجارت دو کشور است. تعرفه ترجیحی با پاکستان اگرچه برقرار شده و شامل ۶۴۰ قلم کالا است، اما گفته می‌شود این تعرفه‌ها عملا کارآیی ندارد و تنها در مورد ۱۲۰ قلم کالا اجرا می‌شود.

دلیل این مشکل نیز نداشتن استراتژی منسجم برای تجارت بین دو کشور است. سیستم حمل‌ونقل نامناسب، از دیگر موانع توسعه تجارت بین دو کشور است. ایران و پاکستان به‌منظور تقویت حمل‌ونقل جاده‌ای بین دو کشور یک تفاهم‌نامه همکاری به امضا رساندند. اما در این زمینه همچنان مشکلاتی وجود دارد. فعالان اقتصادی معتقدند هنوز جاده امن و خوبی بین دو کشور وجود ندارد؛ سیستم راه‌آهن بین دو کشور مربوط به چند دهه قبل است و هنوز خط هوایی بین زاهدان-کراچی و برعکس برقرار نیست.

روابط بانکی ایران با پاکستان نیز مانند سایر کشور‌ها با مشکلاتی مواجه است. پس از امضای برجام، تهران و اسلام‌آباد تصمیم گرفتند دلار را از مبادلات تجاری دوجانبه خود حذف و پول ملی (ریال ایران و روپیه پاکستان) را جایگزین آن کنند.

تفاهم‌نامه مربوط به استفاده از پول ملی دو کشور در مبادلات تجاری دوجانبه، در سال ۲۰۱۶ به امضا رسید. همچنین در سال ۲۰۱۷ بانک‌های مرکزی دو کشور در راستای کمک به رسیدن ارزش تجارت بین دو کشور به رقم هدف‌گذاری شده (۵ میلیارد دلار) به توافقاتی در زمینه خدمات بانکی و پرداخت‌های دوجانبه دست یافتند.

اما با این وجود، همچنان ارتباطات بین دو کشور در زمینه بانکی با چالش‌هایی مواجه است و به نظر می‌رسد برای انتقال پول باد مکانیزمی ایجاد شود. چنانچه تفاهم‌نامه امضا شده به‌طور کامل اجرا شود، می‌تواند به بهبود روابط بانکی کمک کند.

کم‌توجهی پاکستانی‌ها به بازارچه‌های مرزی نیز یکی از دغدغه‌ها و مشکلات تجارت دو کشور است. اگرچه این بازارچه در ایران فعال است، ولی طرف پاکستانی برای داشتن چنین بازارچه‌ای اهمیت خاصی قائل نمی‌شود و تعهدی برای توسعه بازارچه ندارد.

چابهار و گوادر
از سویی ایران و پاکستان می‌توانند در توسعه تجارت و حمل‌ونقل به‌عنوان مکمل عمل کنند. این هدف با توسعه روابط بین چابهار و گوادر محقق می‌شود. این دو بندر به محلی برای قدرت‌نمایی کشور‌های چین و هند تبدیل شده‌اند. چینی‌ها در گوادر پاکستان و هندی‌ها در چابهار ایران سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

این دو کشور رقبای جدی در منطقه هستند و حال حضور و سرمایه‌گذاری در این دو بندر، مجالی برای قدرت‌نمایی آن‌ها فراهم کرده است. این دو بندر هر دو بازیگران مهمی در منطقه هستند؛ بندر گوادر برای ترانزیت کالا‌های چینی و بندر چابهار برای ترانزیت کالا‌های هندی. در این میان عربستان سعودی نیز وارد این رقابت ژئوپلیتیک شده است تا از این طریق به منافع استراتژیک دست یابد.

در مقابل، ایران نیز از سال ۲۰۱۷ با همکاری هند توسعه بندر چابهار را که تنها حدود ۱۴۰ کیلومتر با بندر گوادر فاصله دارد، آغاز کرده و حتی فاز نخست آن را به بهره‌برداری رسانده است. با توجه به اینکه پاکستان به‌عنوان رقیب همیشگی هند، راه دسترسی این کشور به افغانستان و آسیای میانه را عملا مسدود کرده است، بندر چابهار ایران برای هند اهمیت ویژه‌ای یافته و دهلی‌نو حتی برای خارج کردن این بندر از دایره تحریم‌های آمریکا با مقامات واشنگتن به توافق رسیده است.

با این حال «محمد فیصل» سخنگوی وزارت‌خارجه پاکستان در سال ۲۰۱۸ با اشاره به اینکه حتی وزیر امور دریایی این کشور در مراسم افتتاح فاز نخست طرح توسعه بندر چابهار حضور داشته است، تاکید کرد که چابهار و گوادر در واقع دو خواهر هستند و در توسعه تجارت و حمل‌ونقل به‌عنوان مکمل یکدیگر عمل می‌کنند.