در فروشگاه‌ها چه خبر است؟
هر چه کیسه روی صندوق خرید بگذاریم، مردم بیشتر مصرف می‌کنند. مصرف چنان بالاست که حسابش از دستمان درمی‌رود. اصلا نمی‌دانیم که در روز چه تعداد کیسه پلاستیکی در این فروشگاه مصرف می‌شود.»
کد خبر :
۷۱۵۳۲
بازدید :
۶۵۴۷
مهتاب جودکی | در زمانه‌ای که تفاهمی جهانی برای کاهش تولید و مصرف کیسه‌های پلاستیکی به راه افتاده، این گوشه از دنیا، در ایران، نه هیچ کیسه‌ای بازیافت می‌شود و نه قانونی برای مدیریت این مشکل محیط‌زیستی وجود دارد. آمار‌های تولید و مصرف پلاستیک در سرزمین ما هولناک است: سالانه حدود ۱۸۵هزار و روزانه ۵۰۰ تن پلاستیک در ایران تولید می‌شود و بعضی منابع هم مصرف پلاستیک در ایران را روزانه بیش از سه‌هزار تن و سالانه حدود یک‌میلیون تن عنوان کرده‌اند.
سهم دنیا از تولید پلاستیک سالانه بیش از ١٠٠میلیون تن است و ایران بین ١٠ کشور پرمصرف در این زمینه، جای گرفته است. ما در ایران هر‌سال بیش از ۵۷۰هزار تن زباله پلاستیکی، تولید و در طبیعت رها می‌کنیم که تجزیه‌اش بین ٢٠٠ تا ٤٠٠سال طول می‌کشد؛ درست شبیه تصویر آخرالزمانی.
با این‌همه مقابله بزرگ با کیسه‌های پلاستیکی در ایران تنها به یک مناسبت ختم می‌شود؛ روز بدون پلاستیک. این مقابله هم بیشتر با هدف فرهنگ‌سازی انجام می‌شود و چندان راه به جایی نمی‌برد؛ شهرداری‌ها با شعاری مثل «این‌بار بگو کیسه پلاستیکی نمی‌خواهم» یا با تقبل بخشی از هزینه فروش کیسه‌های پارچه‌ای، این مناسبت را به پایان می‌برند و درنهایت کار فرهنگی را تا یک هفته طول می‌دهند.
علاوه بر این، ادارات انگشت‌شماری هم استفاده از بطری‌های آب معدنی را متوقف کرده‌اند یا دست‌کم اعلام کرده‌اند که متوقف خواهند کرد. دراین شرایط تنها می‌توانیم به کارِ همیشگی تشکل‌های محیط‌زیستی امیدوار باشیم؛ اطلاع‌رسانی درباره ضرر‌های کیسه پلاستیکی و تلاش برای همه‌گیرشدن استفاده از کیسه پارچه‌ای؛ اما قانون بازدارنده و حمایت اقتصادی؟ هیچ.
مقابله با پلاستیک، بدون ماده قانونی
«نه به کیسه‌های پلاستیکی» یک جریان جهانی است و از سه‌سال پیش به حرکتی جدی در دنیا تبدیل شده است. ایران هم از هفت‌سال پیش با همکاری ستاد محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، سازمان میادین میوه و تره‌بار، شرکت خدماتی کالای شهروند روزی را در تقویم برای آن مشخص کرده است. امسال هم مثل سال‌های پیش دستورالعمل اجرایی روز بدون کیسه پلاستیکی با شعار «کمی کمتر کیسه پلاستیکی مصرف کنیم» به شهرداری‌های مناطق ٢٢گانه تهران ابلاغ شد تا طبق آن، کانون‌های محیط‌زیست و سمن‌ها برای عرضه محصولات جایگزین کیسه‌های پلاستیکی یک مکان مشخص در نانوایی‌ها، میادین تره‌بار و فروشگاه‌های شهروند داشته باشند و علاوه بر این کار‌هایی مثل برنامه‌های آموزشی و فرهنگی خلاقانه درباره مزایای استفاده از ظروف یکبار مصرف گیاهی و کیسه‌های پلاستیکی تجزیه‌پذیر و ارایه راهکار برای کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی، کارگاه‌های آموزشی، آموزش چهره به چهره، آموزش دوخت کیسه‌های پارچه‌ای و اجرای برنامه‌های نمایشی در مکان‌های عمومی با استفاده از ظرفیت‌های موجود را اجرا کنند.
با وجود این برنامه‌ها، اما جای قانون خالی است. یک‌سال پیش از این مهرداد لاهوتی، رئیس فراکسیون مدیریت شهری و روستایی مجلس بر ضرورت تدوین ماده واحده‌ای برای منع استفاده از کیسه پلاستیکی از سوی محیط‌زیست تأکید کرده بود، اما هنوز هیچ زمزمه‌ای درباره این ماده قانونی در مجلس نیست. عبدالکریم حسین‌زاده، نایب‌رئیس دوم فراکسیون محیط‌زیست در مجلس می‌گوید: «صادقانه بگویم اصلا درباره این‌که قانونی به کاهش تولید و مصرف کیسه‌های پلاستیکی ربط داشته باشد، اطلاعی ندارم. در قانون هوای پاک و قانون‌های محیط‌زیستی هم به این موضوع برنخورده‌ام. درباره این‌که دولت بیاید و در ادارات ممنوعیت‌هایی اعلام کند، هم تا‌به‌حال حرفی نشنیده‌ام. در مجلس هم به مواردی با این مضمون برنخورده‌ام.»
روشن است؛ برای مقابله با پلاستیک در ایران هنوز برنامه منسجمی تدوین نشده است. پیش از این مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست در این‌باره گفته بود: «فعلا در ایران اجماعی شکل نگرفته تا قوانین تغییر کند.
ما در دو مرحله برای انجام مقدمات شکل‌گیری قوانین محدود‌کننده مصرف پلاستیک در ایران اقدام کردیم، اما این ایده به دلیل اختلاف‌نظر‌هایی که در میان مسئولان وجود دارد، به تصمیم‌گیری منتج نشد. درحال حاضر در حوزه سیاست‌گذاری فرهنگی، قانونی و قیمت‌گذاری برای کاهش مصرف پلاستیک، برنامه منسجمی وجود ندارد.»
شهرداری به تنهایی موفق نمی‌شود
در نبود قانون، راهکار درست برای جلوگیری از این‌که مسأله پلاستیک در ایران به یک بحران تبدیل شود، چیست؟ صدرالدین علی‌پور، مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران در این‌باره می‌گوید: «در تمام دنیا نه فقط این مشکل بلکه هر مشکل محیط‌زیستی در صورتی قابل حل است که با یک مکانیزم اقتصادی و پشتوانه قانونی بسیار محکمی همراه باشد.
به‌طورکلی در حوزه محیط‌زیست، به‌طور مثال صنایع آلاینده یا صنایعی که موادی با چرخه بازیافت بالا تولید می‌کنند، باید با یک قانون مشخص و مکانیزم مالی، تنبیه یا تشویق شوند. معضل کیسه‌های پلاستیکی هم با این رویکرد در دنیا حل شد؛ در درجه اول قوانین بازدارنده‌ای تصویب شده و در درجه دوم اعمال و کنترل قانون به درستی انجام شده. برای همین است که همین حالا کسی بخواهد تولید کند، باید هزینه چند برابری بپردازد و اگر کسی از کیسه کاغذی یا قابل بازیافت استفاده کند، لازم نیست پولی بدهد.»
این‌ها درحالی است که اکنون در کشور‌های اتحادیه اروپا، آفریقا و آمریکا، قوانینی برای ایجاد محدودیت در حوزه تولید و مصرف پلاستیک وضع شده است که تولید‌کننده و مصرف‌کننده را مشمول جریمه می‌کند. ۱۷۰ کشور جهان در اواخر سال ۹۷ در نایروبی متعهد شدند تا سال ۲۰۳۰ میلادی مصرف پلاستیک را به‌طور چشمگیری کاهش دهند و به همین دلیل هم بود که کشور‌های جهان قطعنامه‌ای غیرضروری در مورد یکبارمصرف‌هایی مثل کیسه‌های پلاستیکی صادر کردند.
سال پیش پارلمان اروپا با تصویب ممنوعیت استفاده از ظروف یکبار مصرف پلاستیکی اعلام کرد که اتحادیه اروپا از سال ٢٠٢١ فروش ظروف یکبار مصرف را ممنوع اعلام می‌کند. سال پیش شیلی هم به‌عنوان نخستین کشور آمریکای جنوبی استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را به‌طور قانونی ممنوع کرد.
یک‌سال پیش از این کنیا با وجود ازدست‌دادن ۸۰هزار فرصت شغلی، قانون منع استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را وضع و اعلام کرد که استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، فروش، تولید و حمل این کیسه‌ها تا ۴۰هزار دلار جریمه مالی یا حکم حبس تا چهار‌سال را به همراه خواهد داشت. در تانزانیا هم این قانون مصوب شد که از این پس تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان کیسه‌های پلاستیکی به پرداخت جریمه نقدی یا حتی حبس محکوم می‌شوند.
علی‌پور، مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران هم معتقد است درحالی که اکنون فرهنگ‌سازی و آموزش درباره کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی در ایران در جریان است، اما محیط‌زیست برای نجات از این بحران به قوانین بازدارنده احتیاج دارد، به فضایی که افراد را مجبور به پیوستن به این اجماع جهانی کند. او درباره اقدامات شهرداری تهران می‌گوید: «ما برای فرهنگ‌سازی از سال ٩١ روزی به نام «بدون پلاستیک» در مجموعه شهرداری به راه انداخته‌ایم تا در نقاطی که در اختیار داریم، کار‌هایی با این هدف انجام دهیم.
همکاری با تشکل‌ها و کانون‌های محیط‌زیستی را شروع کرده‌ایم. اعضای آن‌ها در قالب کانون‌هایی تولید کیسه‌های پارچه‌ای چندبار مصرف را انجام می‌دهند. برایشان فضایی فراهم کرده‌ایم که بتوانند کیسه‌ها را عرضه کنند و شهرداری هم بتواند بخشی از هزینه این کیسه‌ها را بپردازد، تا شهروندان به استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای تشویق شوند.
این برنامه را مدت‌هاست در دستور کار داریم، اما آن‌چه در این هفته انجام می‌دهیم، بیشتر جنبه فرهنگ‌سازی و آموزشی دارد، با امکاناتی که در دست داریم، کار‌هایی نظیر این انجام می‌دهیم، اما شهرداری به تنهایی نمی‌تواند کاری از پیش ببرد. درنهایت این طرح‌ها زمانی موفقیت‌آمیز است که ابزار قانونی وجود داشته باشد.»
از نگاه مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران راهکار این است که برای ممنوعیت استفاده و تولید کیسه‌های پلاستیکی زمانی تعیین و سازمان محیط‌زیست به‌عنوان متولی اصلی وارد این مسأله شود و طرح‌هایی بدهد. این زمان، فرصتی است برای صنایع تا به دنبال تولید مواد جایگزین و قابل بازیافت باشند.
در کنار این‌ها فرهنگ‌سازی برای استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای و بازیافت‌پذیر جایگزین باید ادامه داشته باشد و مکانیسمی برای فروشنده‌ها تعریف شود تا به‌طور مثال با افزایش هزینه کیسه‌ها، کمکی به کاهش مصرف این مواد داشته باشند؛ موادی که بی‌رویه تولید می‌شود، به طبیعت وارد می‌شود، بعد از دفن هم جذب نمی‌شود و درنهایت برای خاک و آب و اکوسیستم‌های مختلف و همه جانداران مضر است.
در فروشگاه‌ها چه خبر است؟
با وجود ابلاغیه‌ها و برنامه‌های اعلام‌شده از سوی شهرداری تهران، کارکنان یکی از فروشگاه‌های شهروند در غرب تهران، درست در روز بدون پلاستیک می‌گویند هنوز برنامه‌ای به آن‌ها داده نشده است. آن‌ها حتی خبر ندارند که ٢١ تیر چه روزی است. یکی‌شان سری به نارضایتی تکان می‌دهد و می‌گوید: «دست‌کم در سال گذشته این شعار که کمتر پلاستیک مصرف کنیم، زیر فیش‌های خرید درج می‌شد، امسال هیچ خبری نیست. آن‌قدر که اصلا خبر نداشتیم چه روزی است.»
دیگری پی حرفش را می‌گیرد: «هر چه کیسه روی صندوق خرید بگذاریم، مردم بیشتر مصرف می‌کنند. مصرف چنان بالاست که حسابش از دستمان درمی‌رود. اصلا نمی‌دانیم که در روز چه تعداد کیسه پلاستیکی در این فروشگاه مصرف می‌شود.»
کیسه‌های پارچه‌ای به سیاق همه فروشگاه‌های دیگر شهرداری جلوی صندوق آویزان شده، اما کسی خریدار آن‌ها نیست: «یک مدلشان ٥هزار تومان است و مدل دیگر ١٠هزار تومان. در همین روز بدون کیسه هم حتی یک دانه از کیسه‌های پارچه‌ای به فروش نرفت.
برای هیچ‌کس این موضوع مهم نیست، حتی بعضی کیسه‌های اضافی برمی‌دارند، چون رایگان است و به خیالشان ضرری برای کسی ندارد.» مدیرکل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران می‌گوید ممکن است برنامه‌ها در بعضی مراکز پس و پیش اجرا شود، چون کار دست تشکل‌هاست و هدف رونق کسب‌وکار‌های سبز و در عین حال کمک به محیط‌زیست: «برنامه‌های فرهنگی درباره کیسه‌های پلاستیکی در طول یک هفته ادامه دارد، اما درنهایت این‌ها کار‌های مقطعی است. مکانیزم استفاده از کیسه‌های پلاستیکی و چرخه آن نباید اختیاری باشد. قانونی بازدارنده باید شهروندان و مشاغل را وادار کند که استفاده و تولید را کاهش دهند. همزمان با کار فرهنگی، به ابزار قانونی نیاز داریم، در غیر این صورت چیزی عوض نخواهد شد.»
هفت‌سال بعد از راه یافتن کیسه پلاستیکی به تقویم، هنوز چیزی عوض نشده، پلاستیک ارزان و در فروشگاه‌ها رایگان است و این راه را برای کاهش مصرف بسته است. مشتری‌ها در فروشگاه‌های اقلام خوراکی با چندین کیسه از این مراکز بیرون می‌آیند. آمار‌های شهرداری تهران نشان می‌دهد هر شهروند تهرانی روزانه سه کیسه پلاستیکی را به چرخه طبیعت وارد می‌کند. توسعه صنایع پتروشیمی و نفتی و همین‌طور الگو‌های مصرف امروزی، حذف کیسه‌های پلاستیکی را سخت کرده؛ کیسه‌هایی که تولیدشان چند دقیقه طول می‌کشد و تجزیه‌شان چند قرن.
سالانه حدود ۱۸۵هزار و روزانه ۵۰۰ تن پلاستیک در ایران تولید می‌شود و بعضی منابع هم مصرف پلاستیک در ایران را روزانه بیش از ٣هزار تن و سالانه حدود یک‌میلیون تن عنوان کرده‌اند.ما در ایران هر‌سال بیش از ۵۷۰هزار تن زباله پلاستیکی، تولید و در طبیعت رها می‌کنیم که تجزیه‌اش بین ٢٠٠ تا ٤٠٠سال طول می‌کشد.
آمار‌های شهرداری تهران نشان می‌دهد هر شهروند تهرانی روزانه سه کیسه پلاستیکی را به چرخه طبیعت وارد می‌کند.
پارلمان اروپا با تصویب ممنوعیت استفاده از ظروف یکبار مصرف پلاستیکی اعلام کرد که اتحادیه اروپا از سال ٢٠٢١ فروش ظروف یکبار مصرف را ممنوع اعلام می‌کند.
یک‌سال پیش از این کنیا با وجود ازدست‌دادن ۸۰هزار فرصت شغلی، قانون منع استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را وضع و اعلام کرد که استفاده از کیسه‌های پلاستیکی، فروش، تولید و حمل این کیسه‌ها تا ۴۰هزار دلار جریمه مالی یا حکم حبس تا چهار‌سال را به همراه خواهد داشت.
۰
