وضعیت تورمی فقرا

بررسی داده‌های بودجه خانوار مرکز آمار نشان می‌دهد سفره محدود خانوار‌های دهک اول (کم‌برخوردار) در سال گذشته، کوچک‌تر از قبل شده است. مثلا یک پنجم از میزان مصرف گوشت دام دهک اول، در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶ حذف شده است تا میزان مصرف آنها، به کمتر از ۴۰۰ گرم در ماه برسد. حذف مصرف در اغلب کالا‌های اساسی خوراکی رویت می‌شود.

علاوه بر اینها، خانوار‌های دهک اول در سال ۹۷، اقدام به فروش حدودا ۶۵۰ هزار تومان از لوازم زینتی و شخصی خود برای پوشش هزینه‌ها کرده‌اند.

ابعاد زندگی یک خانوار فقیر به چه شکلی است؟ خانوار فقیر چه مقدار گوشت مصرف می‌کند یا چه مقدار هزینه برای تهیه کالایی مانند کفش می‌تواند بپردازد.

وضعیت تورمی فقرا
داده‌های مرکز آمار نشان می‌دهد شاخص کل قیمت مصرف‌کننده برای خانوار‌های کشور، در طول ۷ ماه ابتدایی سال‌جاری معادل ۵/ ۱۲ درصد رشد کرده است. این مساله نشان می‌دهد اقتصاد ایران همچنان درگیر شرایط تورمی است. در این بین به دهک‌های پایین جامعه چه گذشته است؟

تورم دهک‌های اول تا سوم هزینه‌ای (دهک‌های کم برخوردار) در قیاس با تورم کل کمتر بوده و شاخص قیمت برای خانوار‌های دهک‌های پایین، کندتر از شاخص کل حرکت کرده است. اما این کندی، قابل اغماض بوده است. چراکه تورم دهک اول معادل ۷/ ۱۰ درصد بوده است. شتاب قیمتی در ۷ ماه ابتدایی سال ۹۸ برای دهک سوم نیز معادل ۸/ ۱۱ درصد ثبت شده که تنها ۷/ ۰ درصد کندتر از شاخص کل است.

پس می‌توان با تقریب خوبی گفت که فقرا، همپای کل جامعه از تورم آسیب دیده‌اند و مقدار کمتر بودن تورم، چندان قابل‌توجه نبوده است. از طرف دیگر، اگر به سبد مصرفی خانوار‌های دهک‌های پایین جامعه نگاه کنیم، جنس ضربه تورمی به دهک‌های پایین، روشن‌تر خواهد شد.

شوک تحریمی: تعقیب تورم دهک‌های فقیر جامعه در طول سال‌های اخیر، یک واقعیت را تصریح می‌کند: در اثر شوک تحریمی، دهک‌های پایین جامعه متحمل تورم قیمتی قابل‌توجهی شده‌اند. درحالی‌که تورم ۷ ماهه دهک‌های اول تا سوم هزینه‌ای در دو سال ۹۵ و ۹۶، از ۹/ ۳ درصد فراتر نرفته بود، در سال ۹۷ این عدد به بیش از ۳۰ درصد جهش کرد.

این جهش برای خانوار‌های دهک‌های پایین هزینه‌ای، با توجه به سبد کوچک مصرف، سنگین است. در دهک‌های پایین، عمده سبد مصرف را کالا‌های اساسی و حیاتی زندگی تشکیل می‌دهد. جهش یکباره تورم اگر برای دهک‌های متوسط و بالای جامعه منجر به حذف بخشی از هزینه‌های غیرضرور یا خدماتی می‌شود، می‌تواند برای دهک‌های پایین جامعه منجر به حذف بخشی از اقلام ضروری شود.

آثار تورم
بررسی آمار و ارقام بودجه خانوار، می‌تواند نشان دهد که مصرف خانوار‌های فقیر در مورد کالا‌های اساسی، در سال ۹۷ چه تغییراتی کرده است. داده‌های بودجه خانوار مرکز آمار نشان می‌دهد که دهک اول، برای خرید گوشت دام معادل ۲۴۳ هزار تومان در سال ۹۷ و معادل ۲۱۱ هزار تومان در سال ۹۶ هزینه کرده است.

در واقع تحریم‌ها و تورم باعث شد تا خانوار‌های دهک اول، پول بیشتری برای مصرف گوشت بپردازند؛ اما گوشت کمتری مصرف کنند. چراکه در سال ۹۶، با ۲۱۱ هزار تومان می‌توانستند در حدود ۶/ ۵ کیلو گوشت گوساله یا گاو خریداری کنند، درحالی‌که در سال ۹۷ با ۲۴۳ هزار تومان، تنها توانستند ۳/ ۴ کیلو گوشت برای خانواده خود تهیه کنند. در نتیجه مصرف گوشت دام خانوار‌های دهک‌های پایین از ۴۷۴ گرم در ماه به ۳۶۳ گرم رسیده است.

به‌طور کلی رصد مصرف خانوار‌های دهک اول نشان می‌دهد که سطح مصرف آن‌ها در تمامی کالا‌های خوراکی اساسی با کاهش همراه شده است. متوسط تعداد افراد خانوار در دهک اول هزینه‌ای در سال گذشته معادل ۵۸/ ۲ نفر گزارش شده است.

از این‌رو می‌توان گفت که در سال گذشته، سرانه مصرف گوشت دام در دهک اول، معادل ۱۴۰ گرم در ماه بوده است. همچنین هر نفر که جزو دهک اول بوده، در سال گذشته در هر ماه حدود ۹/ ۰ لیتر شیر مصرف کرده است. درحالی‌که سرانه مصرف ماهانه شیر برای میانگین کل کشور، دو برابر این مقدار بوده است. تمام این‌ها نشان می‌دهد که شدت فقر در سال گذشته تشدید شده است. عمق تنگدستی دهک‌های پایین جامعه، از نما‌های دیگری نیز قابل اندازه‌گیری است. یکی از فاکتور‌های قابل اندازه‌گیری، سطح زیربنای محل سکونت خانوار است.

در سال ۹۷ حدود ۱/ ۳ درصد از خانوار‌های کشور در خانه‌های با زیربنای ۴۰ متر و کمتر زندگی کرده‌اند. این مقدار برای دهک اول معادل ۸/ ۱۲ درصد بوده است. همچنین سطح زیربنای محل سکونت حدود ۲/ ۲۴ درصد خانوار‌های دهک اول، کمتر از ۵۰ متر بوده است، یعنی حدود یک چهارم خانوار‌های فقیرترین دهک جامعه، در خانه‌هایی با زیربنای کمتر از ۵۰ متر سکونت داشته‌اند.

درحالی‌که این عدد برای دهک پنجم در حدود ۶/ ۸ درصد گزارش شده است. هزینه‌هایی که خانوار‌ها برای کالایی مانند کفش می‌پردازند، می‌تواند به نوعی میزان حیاط خلوت درآمد‌های آن‌ها را نشان دهد که این حیاط خلوت، برای دهک‌های پایین به‌شدت کم است. هرخانوار دهک اول در سال گذشته برای تامین انواع کفش و تعمیرات آن، در حدود ۲۶ هزار و ۵۰۰ تومان در کل سال هزینه کرده است.

یعنی سرانه هزینه هر فرد در دهک اول برای تامین کفش در حدود ۱۰ هزار و ۳۰۰ تومان بوده است. درحالی‌که هر ایرانی در سال ۹۷ به‌طور متوسط برای تامین کفش ۸۴ هزار و ۵۰۰ تومان پرداخت کرده است؛ یعنی ۸ برابر دهک اول. علاوه بر این دهک اول، در سال ۹۶ توانسته بود هزینه بیشتری را بابت کفش بپردازد: ۳۴ هزار و ۵۰۰ تومان که نسبت به سال ۹۷ تقریبا ۸ هزار تومان بیشتر بود.

این افت در حالی رخ داد که قیمت‌ها در سال ۹۷ رشد قابل‌توجهی نسبت به سال ۹۶ داشته است. مثلا درخصوص هزینه‌های تفریحی، دهک اول در سال گذشته ۳/ ۲۶ هزار تومان هزینه کرده که در قیاس با سال ۹۶، حدود ۶ هزار تومان در سال بیشتر بوده است؛ اما شاخص قیمت مصرف‌کننده گروه «تفریح و فرهنگ»، در فاصله بین این دوسال ۷/ ۴۳ درصد رشد کرده است.

پس در حقیقت از سطح تفریحات دهک اول در سال ۹۷ نسبت به سال ۹۶، کاسته شده است. شاخص دیگری که می‌تواند فشار هزینه‌ها در سال گذشته بر طبقه فقیر جامعه را نشان دهد، هزینه خالص لوازم زینتی و شخصی است. نکته اول اینکه در کل کشور، هزینه سالانه برای لوازم زینتی و شخصی به منفی ۳۶ هزار تومان رسیده است. یعنی مردم برای تامین هزینه‌ها دست به فروش کالا‌های زینتی خود زده‌اند و این اتفاق در تمامی دهک‌های اول تا هفتم رخ داده است، اما شدت آن در دهک اول قابل قیاس با دهک‌های دیگر نبوده است.

هزینه‌های دهک اول در مورد لوازم زینتی و شخصی در سال گذشته منفی ۶۴۷ هزار تومان بوده است؛ یعنی خانوار‌های دهک اول در سال ۹۷ به‌طور متوسط ۶۴۷ هزار تومان از لوازم زینتی خود را فروخته و جایگزینی هم برای آن نخریده‌اند. یکی از هزینه‌های مهم دیگر خانوارها، متعلق به گروه بهداشت و درمان است که کاهش آن، چندان در اختیار خانوار نیست. میزان هزینه‌ای که خانوار‌های دهک اول در سال ۹۶ بابت بهداشت و درمان پرداخت کرده بودند، معادل ۸۲۶ هزار تومان گزارش شده است.

این عدد در سال گذشته به ۹۴۳ هزار تومان رسیده است، یعنی ۱۴ درصد رشد. اما از آن طرف، شاخص قیمت مصرف‌کننده بخش «بهداشت و درمان» در سال ۹۷، رشد ۲/ ۱۷ درصدی را نسبت به سال قبلش ثبت کرده است، در نتیجه می‌توان گفت که توان خانوار‌های دهک اول برای دستیابی به خدمات بهداشتی و درمانی در سال ۹۷، حدود ۳ درصد نسبت به سال ۹۶ افت کرده است.