زلزله ترک و الزامات مدیریت بحران

مهدی زارع* | پهنه زلزله‌زده، شهر ترک در شمال میانه که در ساعت ۲:۱۷ بامداد جمعه ۱۷/۸/۹۸ در آن زلزله‌ای با بزرگای ۵.۹ رخ داد، ناحیه‌ای است که در آن زلزله‌های تاریخی بزقوش- گرم‌رود در سال‌های ۱۸۴۴ م. و ۱۸۷۹ م. در قرن نوزدهم و زلزله ۱۰ اسفند ۱۳۷۵ گلستان اردبیل با بزرگای ۶.۰ (۲۳ سال قبل در شمال همین ناحیه) تجربه شده است. این منطقه در محدوده‌ای فعال و لرزه‌زا واقع است و گسل مسبب به احتمال زیاد راستایی شمال‌شرق-جنوب‌غربی داشته و شیب آن به‌سوی شمال غرب بوده است.

این گسله در سامانه گسله بزقوش- گرم‌رود قرار دارد. البته باوجود رخداد زمین‌لرزه در ساعت دو نیمه‌شب، بخت مهمی یار ما بوده که اولا کانون در پهنه‌ای عمدتا روستایی و نسبتا کم‌جمعیت واقع شده بود و در‌ثانی کانون زمین‌لرزه در ژرفای حدود ۱۸ کیلومتر واقع شده بود؛ بنابراین رخداد زلزله مزبور در پهنه‌ای گسترده از گیلان و قزوین در شرق تا آذربایجان غربی و کردستان در غرب آن احساس شد، ولی در پهنه کانونی آن شدت به‌نسبت کمتری حس شد.

نگارنده در این مواقع معمولا چراغ‌قوه روشنی را مثال می‌زند که از زیر به سطح یک کاغذ کالک نزدیک کنیم، هرچه چراغ قوه به سطح کالک نزدیک‌تر شود، دایره‌ای پرنورتر و البته کوچک‌تر از بالا دیده می‌شود و هرچه از زیر این چراغ قوه را از سطح کالک دورتر کنیم، دایره‌ای کم‌نورتر و رنگ‌پریده‌تر و البته بزرگ‌تر شکل می‌گیرد، شاید این تشبیه تا حدی بتواند حالتی را که زلزله‌ای مثل زلزله بم در ژرفای کمتر از هشت کیلومتری رخ داد، با زلزله ترک میانه که در ژرفای بیشتر ۱۸ کیلومتری رخ داده است، مقایسه کند و از دیدگاه ژرفا بتوان شدت خرابی‌های متفاوت را در پهنه‌های رومرکزی در این دو حالت توضیح داد.

صد‌البته مسئله شدت خرابی فقط ژرفا نیست و در‌معرض‌بودن جمعیت هرچه بیشتر در پهنه کانونی (مثلا در زلزله بم) به نسبت جمعیت کم ترک و همچنین میزان بزرگا نیز در شدت و گستره خرابی‌ها مؤثر است. در زلزله رخ‌داده در بامداد جمعه ۱۷ آبان، البته چند نکته مهم را از دیدگاه مدیریت کاهش ریسک و مدیریت بحران، می‌توان فهرست‌وار بیان کرد:

- در همان ساعات اولیه روز جمعه هم استاندار آذربایجان شرقی و هم رئیس سازمان مدیریت بحران کشور ابراز کردند که خوشبختانه پس‌لرزه‌ها رو به کاهش است، انرژی تخلیه شده و هیچ نگرانی از اتفاق مهم بعدی وجود ندارد. من می‌توانم الزامات مدیریتی برای حفظ آرامش روانی جامعه را درک کنم و بشخصه با حفاظت از آرامش مردم، کاملا همراهم، ولی مسئله مهم آن است که این اظهار‌نظر‌ها که پس‌لرزه‌ها خوب هستند و در زلزله ترک، میانه، رو به کاهش‌اند، حداقل در ساعات اولیه بعد از رخداد واقعیت علمی ندارد! تمام بررسی‌های علمی که ما در صبح جمعه انجام دادیم، به‌ویژه نمایانگر احتمال رخداد پس‌لرزه‌های متعدد و فراوان در ساعات و روز‌های آینده است.

به نظر می‌رسد در حالتی که نمی‌توان حرفی زد، بهتر است به جای اظهار‌نظر‌های غلط و غیر‌علمی، سکوت پیشه کنیم یا از متخصصان، به‌ویژه از استادان ارتباطات و روان‌شناسی اجتماعی که در زمینه سوانح کار کرده‌اند، بخواهیم که به‌منظور اظهار‌نظر و تنظیم نوع ارائه خبر و اطلاعیه‌ها و مطالب رسمی، هم محتوا را تهیه کنند و هم خود از اساس مطالب مربوطه را با همکاری زمین‌شناسان و زلزله‌شناسان و مهندسان زلزله برای مردم توضیح دهند.

- نکته بعدی آن است که زلزله بامداد جمعه در شمال میانه، بر اساس داده‌های لرزه‌نگاری ثبت‌شده از آن، براثر جنبا‌شدن گسلی رخ داده است که گسیختگی در آن به احتمال زیاد گسترشی به سوی جنوب غرب داشته است. البته شدت زمین‌لرزه در پهنه غرب و جنوب غرب کانون هم بیشتر بوده و بیشینه شتاب به میزان ۴۲۵ سانتی‌متر بر مجذور ثانیه در شهر ترکمانچای ثبت شد. بررسی روند پس‌لرزه‌ها نشان می‌دهد که باید درباره احتمال رخداد زمین‌لرزه‌های شدید در حد همین زمین‌لرزه بامداد جمعه و حتی بالاتر از آن برای حداقل دو ماه آینده مراقبت ویژه کنیم. توجه شود که گسل مسبب رخداد زلزله ۱۷ آبان، در انتها به سامانه گسله شمال تبریز می‌رسد و با یکی از قطعه‌های گسله در این سامانه تلاقی دارد. این تلاقی‌ها به‌عنوان محل‌های مهم برای احتمال رخداد زلزله‌های شدید بعدی تلقی می‌شوند. آمادگی و هشیاری در این منطقه از آذربایجان شرقی شرط عقل است.

- نکته سوم آنکه محدوده زلزله‌زده ترک، شمال میانه، در پهنه‌ای قرار دارد که مسیر راه‌آهن در حال ساخت میانه- اردبیل از آن عبور داده شده است. من در سال‌های ۹۴ و ۹۵ بازدید‌هایی از این محور در حال اجرا داشتم و مشاهده شد که هم زمین‌لغزش‌های متعددی از قبل وجود داشته و هم بر اثر عملیات حفر ترانشه و خاک‌برداری برای زیرسازی مسیر خطر آهن زمین‌لغزش‌های متعددی نیز به وجود آمده است.

البته این مسیر راه‌آهن هم مثل اکثر پروژه‌های عمرانی کشور ابتدا تعیین محل شده بود و بعد از اینکه عملیات اجرائی آغاز شد و مشکل زمین‌لغزش‌ها به وجود آمد، به سراغ متخصصان رفتند تا دلیل آن و راه‌چاره را بپرسند! عجالتا احتمال می‌دهم که زلزله بامداد جمعه نیز موجب زمین‌لغزش‌های متعدد دیگری در همین محدوده شده باشد، چه در مسیر راه‌آهن در حال احداث و چه در دامنه‌های کوه بزقوش و به‌ویژه در مسیر‌های ارتباطی روستایی. ادامه پس‌لرزه‌ها با زمین‌لغزش‌های جدیدتر همراه خواهد بود. زمین‌لغزش‌های این منطقه حتی قبل از زلزله ۱۷ آبان ۹۸ فعال بوده‌اند، بنابراین جابه‌جایی‌های بعدی در محل ترانشه‌های حفر‌شده برای راه‌آهن در این زلزله و در پس‌لرزه‌ها مورد انتظار است.

یکی از گسل‌های واقع در پهنه گسله بزقوش- گرم‌رود مسبب رخداد زلزله ۱۷ آبان بوده است و پهنه خردشده گسله مزبور نیز به ناپایداری‌های بیشتر در این دامنه‌ها کمک می‌کند. این موضوع از دید ایمنی کارکنانی که در این مسیر مشغول هستند و همچنین ایمنی اهالی روستا‌هایی که در این پهنه زندگی می‌کنند، برای کاهش ریسک‌های بعدی باید لحاظ شود.

* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله