ساز دوتار ایرانی در یونسکو

زهرا کشوری | ایران در اجلاس جهانی یونسکو تعهد کرد که هنرمندان دوتار ساز، هیچ درخت زنده‌ای را برای ساخت «دوتار» قطع نکنند. به‌گفته «بهروز وجدانی» مدیر پرونده ثبت جهانی، این تعهد به‌دنبال ثبت جهانی مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن «دو تار» در بوگوتای کلمبیا اتفاق افتاد.

با ثبت جهانی دو تار تعداد پرونده‌های ایران در میراث ناملموس به گفته «محمد حسن طالبیان» معاون میراث فرهنگی کشور به ۱۴ پرونده رسید. دوتار دومین ساز ایرانی بعد از «کمانچه» است که در این فهرست جهانی ناملموس قرار می‌گیرد. محمد دُرپور، غلام علی پورعطایی، ابراهیم شریف‌زاده و... نام‌های ماندگاری از دوتار نوازان صاحب سبک خراسان بزرگ و گلستان و مازندران هستند که هیچ کدام ثبت جهانی دوتار را ندیدند.

«آی محمد یوسفی» دو تار نواز صاحب سبک شمال خراسان بود هم نزدیک به دو هفته پیش چشم از دنیا بست و دو تارش برای همیشه خاموش شد. به گفته وجدانی او تنها دوتار نواز کشور بود که تار‌های سازش ابریشمی بود نه فلزی. «آی محمد یوسفی» دوتار نواز ترکمنی بود که در خراسان زندگی می‌کرد.

دو روز بعد از ثبت جهانی دوتار در یونسکو یعنی در زمان نگارش این گزارش هم «رمضان سلمانی (بردری)» تشییع می‌شود تا پاییز ۹۸ آخرین پاییزی باشد که صدای دو تار او به گوش می‌رسد. وجدانی از برگریزان چند دهه در گلستان موسیقی نواحی صحبت می‌کند و می‌گوید: «اگر از چند نفر باقی مانده حمایت نکنیم، آن‌ها هم بزودی پرپر می‌شوند.»

به گفته وجدانی باید امکانات لازم در اختیار هنرمندان صاحب سبک دوتار نواز و دو تار ساز گذاشته شود تا بتوانند این هنر و تجربه را به نسل بعدی منتقل کنند و اجازه داده نشود این هنر به طور کامل از بین برود.

ثبت جهانی ۵ منطقه اصلی
وقتی خبر ثبت جهانی دوتار ایرانی در رسانه‌ها نواخته شد بسیاری نوشتند که دوتار نوازی خراسان به ثبت جهانی رسیده است، اما آن‌طور که وجدانی ترسیم می‌کند قلمرو ثبت جهانی شدن دو تار، ۵ منطقه اصلی این ساز یعنی خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خراسان شمالی، گلستان و مازندران است. البته او می‌گوید: «این پنج منطقه به لحاظ تکنیک‌های نوازندگی به سه دسته تقسیم می‌شود.»

او دسته اول را دوتار خراسان جنوبی و رضوی می‌داند که این ساز در آن جغرافیا یک کاسه بزرگ و پرحجم دارد. دوتار خراسان شمالی، کاسه متوسطی دارد. کاسه دوتار به مناطق ترکمن نشین که می‌رسد از خراسان شمالی هم کوچکتر می‌شود. او می‌گوید: «همه مستندات این هنر با عکس و فیلم به یونسکو ارائه شد.»

حالا یونسکو به گفته او می‌داند که آموزش دوتار در ایران هم به‌صورت استاد-شاگردی آموزش داده می‌شود هم به‌صورت آموزشگاهی. نام چند استاد دوتار نواز مثل عثمان خوافی، نورمحمد دُرپور، محمدرضا اسحاقی، غلامعلی پورعطایی، حاج قربان سلیمانی، آی محمد یوسفی، رمضان بردری برای نمونه در اسناد ارائه شده به یونسکو آمده است.

وجدانی می‌گوید: «ما تعداد واقعی استادان صاحب سبک دوتار نواز را نداریم، اما نمی‌توانستیم هم اسم همه آن‌ها را در پرونده به‌خاطر محدودیت جا و زمان بیاوریم.» یکی از شرط‌های یونسکو برای ثبت جهانی دوتار جاری بودن صدای این ساز در زندگی مردم ایران است.

وی می‌گوید: «در این پرونده به کاربرد دوتار در مراسم‌هایی، چون تولد، عروسی و جشن‌های ملی و مذهبی اشاره شده است.» در این پرونده حتی از نماد‌های ساخته شده به شکل دوتار هم نام برده می‌شود. او پرونده مهارت‌های سنتی ساختن و نواختن را تنها پرونده ارائه شده به تازه‌ترین اجلاس جهانی یونسکو می‌داند که با رأی تمام اعضا در فهرست جهانی قرار گرفت.

دوتار و دوتارنوازان در معرض تهدید
وجدانی می‌گوید: «این نوع موسیقی هم مثل تمام عناصر فرهنگی- سنتی در معرض تحریف و تهدید است.» او‌گذار از سنت به مدرنیته را یکی از علل تهدید دوتار نوازی در ایران می‌داند. این هنرمند مشکلات اقتصادی و بیمه‌ای را از مهم‌ترین مشکلات دوتارنوازان و سازندگان دوتار می‌داند. دوتار یکی از مهم‌ترین ساز‌های زهی- زخمه‌ای فولکلوریک جوامع محلی روستایی و شهری ایران است و به‌شکل یک کاسه از جنس چوب توت و دسته‌ای بلند از جنس چوب زردآلو یا گردو ساخته می‌شود.

وجدانی تهیه چوب برای ساختن دوتار و صادرات و واردات آن را یکی از مشکلات این هنر می‌داند و می‌گوید: «در راستای حفظ محیط زیست به یونسکو تعهد داده‌ایم که هنرمندان برای ساخت دو تار از درخت زنده استفاده نمی‌کنند.» ب

ه گفته او ساخت دوتار از درخت خشک بسیار سخت، اما دوتار مقاومی از آن ساخته می‌شود که براحتی ترک نمی‌خورد. او درخت توت را یک درخت مقدس در منطقه خراسان می‌داند و می‌گوید: «برای همین دوتارسازان این منطقه از درخت زنده برای ساختن این ساز استفاده نمی‌کند.»

منبع: روزنامه ایران