ایران در معرض خطر تغییر اقلیم

محمدحسین شیخ‌محمدی* | اول: تغییر اقلیم، چالشی جهانی و تهدیدی اساسی برای امنیت کره زمین به شمار می‌رود که به گفته اکثر اقلیم‌شناسان، عمده‌ترین دلیل آن افزایش جمعیت کره زمین، شدت‌یافتن فعالیت‌های غیراصولی و خودخواهانه صنعتی، افزایش غلظت گاز‌های موجود در جو مانند دی‌اکسیدکربن، جنگل‌زدایی و تخریب محیط زیست و افزایش فعالیت‌های غیراصولی کشاورزی و دامداری است.

محققان تغییر اقلیم را یکی از ۱۵ چالش هزاره آینده جهان و یکی از هفت چالش اصلی آینده خاورمیانه معرفی می‌کنند. تغییر اقلیم فرایندی منحصر به عصر ما نبوده و بر اساس شواهد موجود، کره زمین در دوره‌های مختلف زمین‌شناسی همواره با تغییراتی منظم مواجه بوده است.

عاملی که تغییرات اقلیمی قرن حاضر را از تغییرات گذشته متمایز کرده، ماهیت و سرعت این تغییرات است، به گونه‌ای که این تغییرات شتاب بالایی به خود گرفته‌اند و روند آن‌ها قابل پیش‌بینی نیست. به‌هم‌خوردن تعادل اقلیم جهان موجب شده متوسط درجه حرارت کره زمین روندی افزایشی را نشان دهد.

بسیاری از جوامع علمی نگران روند احتمالی افزایش درجه حرارت زمین هستند که تبعات آن ممکن است بسیار خطرناک باشد. سرعت فعالیت‌های صنعتی و تخریبی انسانی تا حدی است که پدیده‌های طبیعی فرصت «خودپالایی» ندارند و وضعیت آن‌ها در حال بدترشدن است.

دوم: افزایش وقوع مخاطرات جوی- اقلیمی، موج‌های گرمایی شدید و خشک‌سالی‌های ممتد، کاهش چشمگیر پهنه‌های اقلیم مرطوب و افزایش اقلیم خشک، افزایش دما و غیرقابل تحمل‌شدن آن برای انسان‌ها و حیوانات، کاهش آب شیرین، تغییر شکل بارش‌ها و وقوع بارش‌های سنگین و غیرمترقبه، گرم‌شدن آب اقیانوس‌ها، افزایش وقوع توفان، تسریع در روند ذوب‌شدن یخ‌های قطبی، تشدید جزرومدها، زیرآب‌رفتن سواحل، افزایش روند بیابان‌زایی، شدت‌گرفتن آتش‌سوزی جنگل‌ها و... مهم‌ترین تغییراتی هستند که در دهه‌های اخیر جوامع انسانی و زیست آن‌ها شاهد بوده‌اند.

وقوع این تغییرات، پیامد‌های مهمی نظیر کاهش عملکرد محصولات کشاورزی، تهدید امنیت غذایی، کاهش تنوع زیستی با حذف و جابه‌جایی برخی گونه‌های جانوری و گیاهی، تهدید امنیت اجتماعی تحت تأثیر بی‌کاری و افزایش حاشیه‌نشینی مهاجران، افزایش چالش‌ها و برخورد‌های بین‌المللی تحت تأثیر حوزه‌های آبی مشترک، افزایش انواع بیماری‌های انسان.. دام و گیاه، کاهش کیفیت شاخص زیست اقلیمی، رقابت شدید بر سر تملک و اکتشاف منابع جدید آب بر چرخه حیات داشته است. به همین دلیل انتظار می‌رود سیاست‌گذاران به مقوله تغییر اقلیم و امنیت زیست‌محیطی نگاه ویژه و جدی‌تری داشته باشند.

سوم: بررسی‌های محققان نشان می‌دهد در نیم‌قرن اخیر میانگین دمای ایران با شیبی حدود نیم‌درجه سلسیوس بر دهه افزایش یافته است. بررسی تغییرات بارش حکایت از کاهش آن با شیب ۱۱ میلی‌متر بر دهه دارد. تبخیر و تعرق با شیب ۵۵ میلی‌متر بر دهه افزایش یافته است.

در دو دهه اخیر بر اساس بررسی‌های انجام‌شده کشور ایران به طور متوسط ۱.۱ درجه سانتی‌گراد گرم شده است. افزایش ناهنجاری‌های اقلیمی مانند بارش‌های سنگین، تگرگ، سیل، وزش توفان‌های شدید، خشک‌سالی، دﻣﺎی ﺑﺎﻻ و باد‌های ﺷﺪﯾﺪ چندسالی است که در برخی استان‌های ایران به چشم می‌خورد. بارش برف در شهر‌های جنوبی و مرکزی ایران پس از ۵۰ سال، میانگین دمای بالای تابستان، بارش سنگین برف در استان‌های مازندران و گیلان و...

برخی از نشانه‌های بی‌نظمی در شرایط آب‌و‌هوایی کشور است. ایران در سال‌های اخیر با خشک‌سالی، بحران ریزگردها، تشدید مهاجرت، سیل، آلودگی هوا، نشست زمین، گرمای شدید و... مواجه شده است و پیش‌بینی‌های مختلف حاکی از تشدید این پیامد‌ها در آینده دارد.

پیش‌بینی می‌شود تغییر اقلیم در بلندمدت آثار و پیامد‌های زیان‌باری در ابعاد مختلف اجتماعی، زیست‌محیطی، سیاسی، اقتصادی و نظامی- امنیتی برای ایران داشته باشد. این تغییرات می‌توانند ابعاد مختلف امنیت ملی را به خطر بیندازند. از مهم‌ترین نتایج و پیامد‌های احتمالی گرم‌شدن زمین و تغییر اقلیم در کشور ما خشک‌سالی، مهاجرت، حاشیه‌نشینی، بحران کشاورزی و امنیت غذایی، تشدید روند نابودی دریاچه‌های داخلی، رودخانه‌های مشترک و افزایش اختلافات آبی است.

چهارم: ایران کشوری است که به دلیل موقعیت جغرافیایی و استراتژیک از نظر اثرگذاری و اثرپذیری از تغییر اقلیم یکی از نمونه‌های منحصربه‌فرد در میان کشور‌های جهان است. تغییر اقلیم به‌عنوان تأثیرگذارترین چالش محیط زیست و تهدیدی امنیتی-زیست‌محیطی باید مورد توجه تمامی تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران قرار گیرد، زیرا تأثیرات منفی بسیاری روی منابع آب و امنیت غذایی دارد و سبب گسست بافت‌های زیستی، اجتماعی و... خواهد شد.

ما توان مقابله با طبیعت را نداریم و ناچاریم خود را با آن سازگار کنیم. محدودیت‏های زیست‌محیطی پیش‌آمده را بپذیریم، برای کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای برنامه‌ریزی کنیم، الگوی مصرفمان را تغییر دهیم و حفاظتی بیشتر و مؤثرتر از طبیعت داشته باشیم.

آگاهی‌بخشی عمومی، بازنگری سیاست‌ها و قوانین، راه‌اندازی سامانه‌های هشدارسریع، ارتقای سطح کارشناسی کشور، تقویت ستاد‌های مبارزه با بحران، بهبود و توسعه اقدامات حفاظت از منابع زیستی، اصلاح سیاست‌های کلان در مدیریت آب کشاورزی، تدوین سیاست‌های جدید کشت و برنامه جامع سازگاری با تغییر اقلیم در بخش کشاورزی، ایجاد زیرساخت‏های مقاوم در برابر تغییرات آب‌وهوا، ارتقای نظام مدیریت منابع آب، بهره‌برداری پایدار از منابع آب، افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر، تغییر الگوی کشاورزی در مناطق خشک و برنامه‌ریزی برای کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای از مهم‌ترین راهبرد‌های موردنیاز در راستای سازگاری با تغییر اقلیم است.

احتیاج داریم برنامه‌های توسعه‌ای کشور با توجه به تغییر اقلیم بازنگری شود تا شاهد کاهش آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیم در آینده باشیم.

*پژوهشگر حوزه محیط زیست