فیلم "سراسر شب"؛ فانتزی‌ترین اثرِ سینمای ایران

پولاد امین | فرزاد موتمن یکی از رنگارنگ‌ترین کارنامه‌ها را در میان کارگردانان سینمای ایران دارد. از فیلم ‏کوچک پست‌مدرنیستی «هفت پرده» تا درام‌های جنایی- کارآگاهی «باج‌خور» و «آخرین بار کی سحر رو دیدی»؛ از ‏فیلم آرام «شب‌های روشن» تا تجربه فرمی «صداها»؛ از «جعبه موسیقی» تا «سایه روشن»؛ از درام اجتماعی عبوس ‏ «خداحافظی طولانی» تا کمدی‌های شوخ و شنگی، چون «چشم و گوش بسته» و «پوپک و مش ماشالله».

در میان این ‏کارنامه پربرگ و متنوع، اما خودش می‌گوید عاشق فیلم «سراسر شب» است. فیلمی که حالا دو‌سال می‌شود پشت خط اکران مانده است. ‎ «سراسر شب»، فانتزی‌ترین فیلمی است که در سینمای عبوس و عمیقا بی‌تخیل ایران ساخته شده است.»

این ‏توصیف شماری از کسانی است که این فیلم را دیده‌اند. فرزاد موتمن هم این توصیف را قبول دارد و می‌گوید اکران نشدن فیلم اتفاقا به همین متفاوت بودنش برمی‌گردد: در سینمای ما این قاعده شده که هر فیلمی که کمی خلاف قاعده باشد، باید حذف شود.

حتی می‌بینیم که ‏جشنواره فجر هم این رویه را پی گرفته و در سال‌های اخیر به فیلم‌های متفاوتی، چون «سراسر شب»، «روسی یا ‏بی‌وزنی توجهی» نشان نداده است. ‎فرزاد موتمن بعد از این گلایه‌ها می‌گوید که شنیده سراسر شب به‌زودی اکران خواهد شد. ‏می‌توان حدس زد که در اوضاع و احوال این روز‌ها شاید این خوشحال کننده‌ترین خبر برای فرزاد موتمن ‏باشد‎.

واقعا بعد از چند‌سال قرار است سراسر شب اکران شود؟
اولش قرار بود سراسر شب اردیبهشت‌ماه در گروه سینما‌های آزاد به نمایش درآید، ولی خوردیم به ‏قضیه کرونا و این اتفاق نیفتاد. تا همین اواخر که تهیه‌کننده فیلم نامه‌ای فرستاد به سازمان سینمایی و تقاضا ‏کرد فیلم دوباره در برنامه اکران قرار گیرد.

چند روز پیش که با رئیس سازمان سینمایی صحبت می‌کردم ‏گفت با این درخواست موافقت شده است. در این میان البته اوج‌گیری دوباره کرونا و افزایش آمار ابتلای ‏مردم باعث شده که دچار تردید شویم که آیا اکران فیلم در این شرایط تصمیم درستی است یا نه. به این ‏دلیل عجالتا تصمیم بر این شده که فعلا فیلم به صورت آنلاین اکران شود و قراردادش هم بسته شده است‎.

یعنی سراسر شب قطعا اکران خواهد شد یا هنوز مشخص نیست و درحال سبک سنگین کردن ‏هستید؟ ‎ ‎
نه، این تصمیم گرفته شده، فقط تاریخ دقیق اکران معلوم نشده است که فکر می‌کنم در ‏روز‌های آینده مشخص شود‎.

تا آنجا که از خودتان شنیده‌ایم، سراسر شب را خیلی دوست دارید. پس چرا نمایش عمومی این فیلم ‏این‌قدر طول کشیده؟
واقعیتش این است که بروکراسی اکران یا آن چیزی که به آن می‌گویند مافیای اکران، تاکنون مانع از اکران ‏این فیلم شده است. یعنی رسما فیلم را بلاک کرده و نگذاشته‌اند روی پرده بیاید. به این شکل که چندین ‏و چند بار زمان نمایش فیلم را تغییر داده و به تعویق انداخته‌اند‎.

دلیلش را نمی‌دانید؟ به‌هرحال قطعا با شما که نباید مشکل شخصی داشته باشند‎.
نه، دلیلش این است که ته دل‌شان می‌گویند چرا این فیلم شبیه فیلم‌های ما نیست. یعنی دلیلش این ‏است که این آقایان تاکنون به عمرشان فیلمی مانند سراسر شب ندیده‌اند. ‎

یعنی منظورتان این است که سازمان‌دهندگان اکران عقیده دارند که کل سینمای ایران باید با سلیقه ‏آن‌ها کار کنند؟
دقیقا ماجرا به همین سادگی و البته مسخرگی است. این دوستان عقیده دارند که اگر چیزی را متوجه ‏نشوند، بقیه مردم هم متوجه نخواهند شد و فیلمی که این‌ها نفهمند، بقیه مردم هم آن را نخواهند فهمید و ‏از آن استقبال نخواهند کرد‎.‌

می‌بینید که سینمای ایران عملا تک‌رنگ شده است. ما یک سینمای کمدی داریم که مال این آقایان است و ‏یک جور به‌خصوصی از درام‌های پرخاشگر در سال‌های اخیر که آن هم محصول مشترک آقایان و سازمان ‏سینمایی است. این تمام سینمای ایران است و البته همان چیزی است که اداره‌کنندگان سینما می‌خواهند.

‏در این سینما هیچ ریسکی نباید انجام شود و هر تجربه جدیدی که ورای تجربیات کم‌شمار آقایان باشد، ‏جایی ندارد. چون بیشترشان هم آدم‌هایی هستند که نمی‌توان آن‌ها را سینمادوست واقعی به شمار آورد و کار ‏اصلی‌شان هم ساخت‌وساز و معدن و تجارت سنگ و جواهر است و نه سینما.

این‌ها از سر اتفاق وارد سینما ‏شده‌اند، سلیقه تربیت شده‌ای هم ندارند و اغلب‌شان حتی در حد دو سه کلمه هم نمی‌توانند درباره سینما ‏حرف بزنند. ولی متأسفانه همین آدم‌ها و همین سلیقه‌های محدود در سینمای ایران تصمیم می‌گیرند و نتیجه ‏این روند هم همین فیلم‌هایی است که می‌بینیم‎.

البته ظاهرا شما با برگ برنده‌ای که در دست دارید، در این سینمای تک‌رنگ از دور خارج و مثل خیلی‌ها اوت نشده‌اید. این برگ برنده هم چیزی نیست مگر کارنامه بسیار بسیار متنوع شما که ‏هر نوع فیلمی را در آن می‌توان یافت و حتی در فیلم‌هایی مانند چشم‌وگوش‌بسته و پوپک و مش ماشالله ‏محصولات مورد نظر آقایان را ارایه داده‌اید و این باعث شده حتی در همین ساختار فعلی هم بیکار یا کم‌کار ‏نشوید‎.

بله، هرازگاهی کمدی می‌سازم و این دوستان را می‌نشانم سر جاهاشان. بار‌ها گفته‌ام که اگر ‏بخواهم از این کار‌ها بکنم و از این فیلم‌ها بسازم، قطعا بهتر از آن‌ها می‌توانم‎.

برگردیم سراغ سراسر شب؛ ظاهرا بار‌ها گفته‌اید که فیلم محبوب‌تان است‎.
درواقع می‌توانم بگویم که این فیلم اصلی‌ترین فیلمی است که در زندگی‌ام ساخته‌ام‎.

چگونه؟
ببینید، بیشتر چیز‌هایی که من در سینما دوست دارم در این فیلم هست. در حقیقت سراسر شب ‏رادیکال‌ترین و متفاوت‌ترین فیلم کارنامه من است. بار‌ها گفته‌ام که یک فیلمساز مولف نیستم و بیشتر ‏کارگر سینما هستم که فیلمی را که به من می‌دهند می‌سازم.

در مورد سراسر شب، اما این فیلم را فیلمی ‏تألیفی می‌دانم که خودم فیلمنامه‌اش را نوشته‌ام و هم اینکه به‌طورکلی با دیگر فیلم‌های من تفاوت دارد. ‏یک فیلم خاص که اگر قرار باشد آیندگان مرا با یک فیلم به یاد داشته باشند، ترجیح می‌دهم آن یک فیلم ‏سراسر شب باشد‎.

شما کارگردان چندان کم‌کاری نیستید و با این کارنامه متنوعی هم که دارید، می‌توانم بپرسم چرا ‏این‌قدر دیر سراغ ساخت فیلم محبوب‌تان رفتید؟ ‎ ‎
باید صبر می‌کردم کمی پخته‌تر شوم. این را واقعا جدی و از ته قلبم می‌گویم. ٢٠‌سال پیش اصلا ‏جرأت ساخت فیلمی مانند سراسر شب را نداشتم. فکرش را هم نمی‌توانستم بکنم‎.

شوخی که نمی‌کنید؟ بسیاری از سینماگران جاه‌طلبانه‌ترین فیلم‌هاشان را در جوانی یا پیش از میانسالی ‏ساخته‌اند‎.
نه واقعا دلیلش همین پختگی بود. برای ساخت هر چیزی باید آن اعتماد به نفس لازم برای آدم به وجود ‏بیاید. من این اعتماد به نفس را نداشتم و البته برای فیلم اولم هم این موضوع صادق بود.

یعنی من نخستین ‏فیلمم را هم دیر ساختم، در حوالی چهل‌ویک سالگی و تا قبل از آن اعتماد به نفسم در حد ساخت ‏فیلم‌های کوتاه و مستند بود. تا اینکه در حوالی چهل سالگی این اعتماد به نفس به وجود آمد و احساس ‏کردم می‌توانم فیلم بلند صددقیقه‌ای بسازم‎.

این کمبود اعتماد به نفس می‌توانست مسیر حرفه‌ای و کاری شما را عوض کند‎.

به‌هرحال همه‌مان سرنوشتی داریم و برای بعضی قرار شده آن اتفاق خوب زندگی در میانسالی رخ ‏دهد‎.

با این اوصاف، سراسر شب باید مدت‌ها در ذهن شما زندگی کرده باشد، تا آن لحظه که حس کرده‌اید ‏وقتش رسیده‎.
بله دقیقا. ایده اصلی سراسر شب سال ۹۰ به وجود آمد و من از آن‌سال شروع کردم به کار روی این ایده ‏و حتی نوشتن دیالوگ‌هایش- تا حدی که اتاقم پر از یادداشت درباره سراسر شب بود.

اما تا‌سال ۹۶ هیچ ‏کاری روی آن‌ها نکردم، یعنی ٦‌سال طول کشید تا بتوانم عزمم را جزم کنم و نوشتن فیلمنامه را آغاز ‏کنم. تا بالاخره ساختمش. البته آن‌قدر اذیتم کردند که شاید دیگر جرأت ساخت چنین فیلمی را نداشته ‏باشم یا حداقل بروم در جای دیگری چنین فیلمی بسازم‎.

با توجه به اهمیتی که سراسر شب برایتان دارد، دلشوره اکرانش را ندارید؟ هراس از اینکه مخاطب از ‏فیلم استقبال نکند؟ به‌خصوص که سلیقه تماشاگران در سال‌های اخیر با فیلم‌های خاصی تربیت شده و کمتر ‏به آثار متفاوت روی خوش نشان می‌دهند‎.

هیچ فیلمی نمی‌تواند با تمام تماشاگران ارتباط بگیرد. حتی فیلم‌های اسپیلبرگ. اسپیلبرگ فیلم‌هایش ‏خیلی می‌فروشد و در نتیجه می‌شود گفت: تماشاگران وسیعی در تمام دنیا دارد. اما حتی در مورد او هم ‏سلایقی هستند که فیلم‌هایش را نمی‌پسندند.

من خودم یکی از آن‌ها هستم که نمی‌توانم فیلم‌های او را به ‏جز فیلم‌های اولیه‌اش مانند شوگرلند اکسپرس و برخورد نزدیک از نوع سوم تحمل کنم. حتی یادم است که ‏سر ژوراسیک پارک خوابم برد و آن فیلم برایم مثل والیوم عمل کرد.

این چیز‌ها را گفتم تا بگویم که امید من ‏برای سراسر شب به همین سلیقه‌های متفاوت است. سلیقه‌هایی مانند خودم که سر ژوراسیک پارک خواب‌مان ‏می‌گیرد. این جور سلایق سراسر شب را خواهند دید و لذت خواهند برد. منظورم این است که اگر به فیلم ‏فرصتش را بدهند می‌تواند تماشاگران خودش را پیدا کند‎.