هوبره مرغ بمب‌افکن کویر، پرنده‌ای در خطر انقراض

ایران به علت اقلیم متنوعی که دارد همواره محل زیست انواع گونه‌های جانوری از جمله پرندگان بوده است، بر این اساس در دشت‌ها، نواحی بیابانی مرکز تا شرق کشور که پوشش گیاهی پراکنده دارد، پرنده‌ای خجالتی، حساس و متعهد به زندگی زناشویی زندگی می‌کند که به مرغ بمب افکن کویر نیز معروف است، این پرنده هوبره نام دارد.

این پرنده در طبقات فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در رده حساس و آسیب‌پذیر است و در ضمیمه کنوانسیون جهانی گونه‌های در خطر انقراض قرار دارد و بر این اساس تجارت این پرنده به هرشکلی غیرقانونی است.

هوبره به دلیل همه‌چیزخوار بودن و استفاده از گیاهان و جانوران گوناگون، از قبیل: خزندگان حتی مارمولک‌ها و بی‌مهرگان مانند سوسک، مورچه، ملخ، حلزون، کرم و عقرب برای تغذیه خود، کمک فراوانی به کشاورزان منطقه می‌کند و باعث از بین بردن آفات کشاورزی به‌صورت طبیعی می‌شود.

این پرنده ترجیح می‌دهد که روی زمین راه برود یا بدود و اگر لازم شد پرواز می‌کند آن‌هم به سنگینی؛ بر این اساس عمدتا بر روی زمین لانه می‌سازد و از مصالحی استفاده می‌کند که رنگ آن به رنگ خاک مناطق بیابانی بسیار شبیه است، همچنین رنگ تخم این پرنده بسیار به رنگ همین خاک است از این رو تشخیص لانه و تخم آن بسیار دشوار است.

هوبره پرنده‌ای تک همسر و بسیار متعهد به زندگی زناشویی است، در فصل جفت گیری نر‌ها مبارزاتی را به منظور انجام خواستگاری و جلب توجه جنس ماده انجام می‌دهند و نمایش‌هایی از پر‌های خود به راه می‌اندازند که به رقص جفت گیری معروف است که این حرکات گاهی تا ۳۱ نمایش دویدن در یک دوره که حدود ۷۰ دقیقه به طول می‌انجامد، صورت می‌گیرد.

اما عواملی مانند خشکسالی، تخریب زیستگاه‌ها و قاچاق بی رویه نسل این گونه پرنده ارزشمند را با خطر انقراض مواجه کرده، این حیوان به صورت تکامل یافته با دشمنان طبیعی خود یعنی شاهین مبارزه می‌کند به این صورت که وقتی شاهینی در صدد شکار حیوان بر آید ماده چسبانکی که از مدفوع هوبره در بخش رکتومی باقیمانده را شلیک می‌کند که در این حالت دیگر پرنده شکاری قادر به تعقیب هوبره نیست و حیوان فرصت گریز پیدا می‌کند، اما چند سالی است که شیوخ کشور‌های عربی که علاقه زیادی به شکار هوبره دارند پرندگان شکاری خود را آموزش می‌دهند تا با مانوری از کنار آن شلیک عبور کنند که این خود موجب به خطر افتادن حیات پرنده شده است.

هوبره از تیره درناسانان، نیمه مهاجر و خجالتی است، تعدادی از آن‌ها آبان ماه از روسیه و کشور‌های شمالی به ایران و جنوب دشت داراب در استان فارس مهاجرت می‌کنند، کارشناسان معتقدند هوبره نسبت به ناامنی بسیار حساس است و اگر یک سال وارد منطقه‌ای شود و احساس ناامنی کند، از آنجا رفته و دیگر بر نمی‌گردد.

این پرنده زمانی در مناطق کویری و استپی جنوب آسیا بسیار فراوان بود، اما اعراب خاورمیانه با استفاده از باز‌های شکاری، به ویژه بالابان و شاهین معمولی، تفنگ و تله گذاری این پرنده را تا آستانه انقراض کامل پیش بردند تا اینکه در دهه ۱۹۷۰ تلاش‌های حفاظتی و ممنوعیت شکار در برخی نقاط توانست آن را از خطر انقراض نجات دهد.

از بین رفتن گیاهان یکی دیگر از عوامل تهدید این پرنده ارزشمند است، زیرا هوبره آب نمی‌نوشد و آب مورد نیاز بدن خود را از گیاهان و غذا‌هایی مانند انواع حشرات، بذر گیاهان و توت‌هایی که می‌خورد، تامین می‌کند، همچنین در زمان ساخت آشیانه و زاد و ولد نسبت به مزاحمت‌های انسانی بسیار حساس است، بنابراین توسعه کشاورزی و جاده سازی‌ها و حتی ساخت دکل‌های برق در بیابان هم تهدیدی برای این پرنده است.

محمدعلی یکتانیک کارشناس حیات وحش و عضو کمپین پرواز روز دوشنبه در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: هوبره در مناطق خشک و نیمه خشک ایران زندگی می‌کند و بسیار مورد توجه قوش باز‌های عرب است، اعراب از قدیم با شاهین‌ها هوبره‌ها را شکار می‌کردند، این فرایند که با عنوان قوش بازی و بازداری معرفی می‌شود تاکنون منجر به نابودی جمعیت بی شماری از انواع شاهین‌ها و هوبره‌ها شده و این پرندگان را در زمره پرندگان در معرض خطر انقراض جهان قرار داده است.

وی با اشاره به یک ویژگی خاص هوبره افزود:، چون هوبره مشابه دشمان طبیعی خود یعنی پرندگان شکاری، پرواز سریع و پر مانوری ندارد، از این رو یک توانایی منحصر به فرد برای دفاع از خود به دست آورده و آن اینکه در ناحیه رکتوم (انت‌های روده) محفظه‌ای دارد که در آنجا بخشی از مدفوع حیوان تبدیل به مایع چسبناکی می‌شود و وقتی شکارچی نزدیکش می‌شود، آن را بر روی شکارچی اسپری می‌کند و دشمن دیگر نمی‌تواند به تعقیب ادامه دهد از این رو هوبره به نام مرغ بمب انداز نیز شناخته می‌شود.

کارشناس حیات وحش ادامه داد: این باعث شد قوش باز‌های عرب از شکار هوبره به وسیله شاهین‌هایی که فقط به همین منظور از طبیعت صید و قاچاق و تعلیم داده می‌شوند لذت ببرند و صحنه تعقیب و گریز شاهین و هوبره و سپس خوردن گوشت هوبره شکار شده برایشان جذاب باشد.

به گفته وی اندازه جثه و توانایی شاهین در اینکه به چه نحو به هوبره نزدیک شود که با یک مانور به موقع بتواند از گزند این اسپری یا همان شلیک هوبره در امان بماند و به تعقیب خود ادامه دهد در قیمت شاهین اثر دارد، البته پس از یکبار اسپری مایع چسبناک، هوبره دیگر نمی‌تواند این کار را بلافاصله انجام دهد تا مدت زمانی باید بگذرد.

یکتانیک با بیان اینکه نظارت و حفاظت ناکافی از زیستگاه‌ها همزمان با پرواز زیبا و ویژگی‌های خاص هوبره باعث شد تا قاچاق این پرنده به کشور‌های عربی همواره رونق داشته باشد، اظهار داشت: این مسائل باعث شده تا صید و زنده گیری این پرنده به شدت به جمعیت آن آسیب وارد کند و طی سال‌های اخیر محموله‌های قاچاق بزرگ و متعددی از این پرنده همراه با شاهین‌ها در حین انتقال به کشور‌های حوزه خلیج فارس کشف شده باشند.

وی گفت: مطالعات درباره قاچاق گونه‌های حیات وحش نشان می‌دهد تا ۵۰ درصد جمعیت جانوران وحشی در پروسه صید و در حین جابجایی از بین می‌روند و از ۵۰ درصد باقیمانده که به مقصد می‌رسند، ۵۰ درصد آن در ۶ ماه اول اسارت از بین می‌روند، بنابراین درصد زیادی از هوبره‌هایی که قاچاق می‌شوند نیز تا به مقصد نهایی برسند از بین می‌روند و آن بقیه باقیمانده که به دست مشتری می‌رسد نیز عملا از بین رفته محسوب می‌شوند، چون بعضا دیگر حق تولید مثل ندارند و از چرخه طبیعت نیز جدا شده اند.

این کارشناس حیات وحش درباره زیستگاه هوبره در کشور افزود: زیستگاه هوبره در کشور ما پراکندگی وسیعی دارد از جنوب تهران تا سواحل جنوبی کشور را شامل می‌شود، یعنی هرجایی که منطقه خشک و نیمه خشک دشتی وجود دارد هوبره نیز وجود دارد گاهی هم در جلگه‌های شمال کشور در فصل مهاجرت (اوایل نیمه دوم سال) این پرنده البته در تعداد انگشت شمار دیده می‌شود.

وی گفت: فقط در مناطق کوهستانی هوبره نداریم، چون کاملا پرنده‌ای دشتی زی است و در مناطق مرتفع و تپه ماهور‌ها زندگی نمی‌کند.

یکتانیک با بیان اینکه از هوبره جمعیت مهاجر، نیمه مهاجر و بومی داریم افزود: مهاجر‌ها که مهاجرت سالیانه دارند مثلا پاییز وارد کشور می‌شوند و بهار خارج می‌شوند، دشت جازموریان یکی از این زیستگاه‌های مهاجرت هوبره در کشور است، جمعیت نیمه مهاجر مثلا از استانی به استان دیگر مهاجرت یا گدار (مهاجرت‌های کوتاه) می‌کنند و یک بخشی هم هوبره‌های بومی هستند مثلا منطقه‌ای مانند خواف در خراسان جنوبی که یکی از زیستگاه‌های دائمی و شناخته شده هوبره است در محدوده مرز ایران و افغانستان که می‌شود آنجا را پایتخت هوبره ایران نامید.

وی اظهارداشت: بر همین اساس نمی‌توان جمعیت دقیقی از هوبره‌ها را اعلام کرد، چون بسیار پراکنده هستند، اما تنها چیزی که محرز است و شاهد آن هستیم این است که در خیلی از مناطقی که هوبره وجود داشته یا در نتیجه صید و شمار کامل از بین رفته، یا جمعیت آن کاهش چشمگیر یافته است.

کارشناس حیات وحش با بیان این که هوبره زادآوری بالایی ندارد و سالانه یک تا دو تخم می‌گذارد و بسیار هم نسبت به تغییرات اقلیم آسیب پذیر هستند، گفت: به عنوان مثال، بارش برف در بیابان‌ها و یا افت ناگهانی دما موجب تلف شدن تعداد زیادی از هوبره‌ها می‌شود، در مناطق بیابانی که زمستان‌های یخبندان و خیلی سرد ندارند، اگر برف ببارد یا افت دما رخ دهد موجب از بین رفتن یکباره هوبره می‌شود طوری که چند سال خود شاهد چنین حادثه هولناکی برای جمعیت قابل توجهی از هوبره‌ها در بیابان‌های نایبندان طبس بودم.

یکتانیک افزود: یک شب در طبس صرفا چند سانتیمتر برف بارید و هوا ناگهانی سرد شد که صبح همان روز تعداد زیادی هوبره تلف شدند، چون در سیکل طبیعی آن‌ها با چنین تغییرات ناگهانی آب و هوایی سازگاری ندارند.

وی تاکید کرد: آخرین فرصت‌ها برای پاسداشت طبیعت اکنون در دستان ما است و اگر این آخرین فرصت‌ها با اهمال و بی تفاوتی از دست بروند هیچ ثروت، امکان و حتی دانشی دیگر هرگز نخواهند توانست طبیعت به زوال رفته را از نو خلق و احیا کنند، شوربختانه وضعیت حفاظت از طبیعت و حیات وحش در کشور ما در حال حاضر امیدبخش نیست.

منبع: ایرنا