غلامحسین مصاحب؛ پدر ریاضیات نوین و مبتکر دانشنامه نویسی مدرن

معلمان بزرگ انسان‌هایی والا هستند که یک تنه جریانی را در علم، آموزش، مدیریت آموزشگاهی و به طورکلی در تعلیم و تربیت به وجود آورده‌اند و از این رهگذر در پرورش و آموزش هزاران دانش‌آموز، دانشجو، معلم و استاد سهیم شده‌اند و بدین‌طریق تأثیری بزرگ بر جامعه خود نهاده‌اند.

در این میان غلامحسین مصاحب را باید یکی از این‌گونه معلمان انگشت‌شمار ایران به حساب آورد؛ مردی که البته در دارالمعلمین درس خواند و معلم شد و به وزارت مـعارف (فرهنگ) هم وارد شد و چند سالی نیز در سطوح عالی این وزارت، مسوولیت‌هایی از جمله ریاست تعلیمات عالیه را به عهده داشت، اما سرانجام ترجیح داد، آن کار را فرو نهد و تحصیلات عالی در رشته ریاضی را ادامه دهد.

غلامحسین مصاحب از پدری طبیب و مادری فرهیخته و شاعر در تهران دیده به جهان گشود. استعداد وافر او سبب شد بتواند در ۱۶ سالگی دیپلم بگیرد و با معدل بـالا در سـراسر کشور شاگرد اول شود. او تحصیلات خود را در دارالمعلمین عالی در رشته ریاضی ادامه داد و به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. در همان سال‌ها نیز نخستین مجله ریاضی را با نام مجله ریاضیات عالی و مقدماتی منتشر کرد.

مـصاحب نه تنها ریاضی‌دان برجسته‌یی بود و به زبان‌های فارسی، عربی، فرانسوی و انگلیسی در حد کمال مـسلط بـود و بـه زبان‌های آلمانی و روسی نیز در حد استفاده از متون علمی آشنایی داشت، بلکه در عـلوم مـعقول، مـنقول و علوم عربی هم تبحر داشت، به طوری که از برادرش، محمود مصاحب، نقل شده است کـه وی در عـلوم حـوزوی تا آنجا پیش رفته بود که از طرف یکی از مراجع به دریافت درجه اجتهاد مـفتخر شـده بود.

پس بی‌جهت نیست که قرعه تألیف نخستین دایره المعارف فارسی به شیوه نوین به نام او درآمـد.

مصاحب را به درسـتی پدر ریـاضیات جدید در ایران خوانده‌اند؛ وی برای نخستین‌بار مفاهیم و اصول این علم و بخش بـزرگی از آن را بـه ایـران آورد و در دانش‌سرای عالی، که خود استاد آن بود، تدریس کرد. در ادامه نیز «مؤسسه عالی ریاضیات مصاحب» را بـنیاد نـهاد که با پذیرش دانشجویان نخبه و دست‌چین در آن، طی چند سال حدود ۷۰ استاد ریـاضی بـرجسته را تـحویل دانشگاه‌های ایران داد.

دستاورد تألیفی مصاحب در این رشته نیز اعجاب‌انگیز است. او کتاب‌های مدخل منطق صورت را در ۲ جلد، آنالیز ریاضی و تئوری مقدماتی اعداد را به ترتیب منتشر کرد. این کتاب‌ها هنوز در نوع خود از منابع دانشگاهی منحصربه‌فرد به‌شمار می‌روند.

دایره‌المعارف فارسی مصاحب کـه بـه هـمین نام در سه مجلد در قطع بزرگ چاپ شـده، شـاهکاری در دایره المعارف‌نویسی به روش نوین است. پیشنهاد این کار بزرگ را همایون صنعتی‌زاده، رییس انـتشارات فرانکلین، به مصاحب داد و هرگونه پشتیبانی مـالی و تـدارکاتی را نیز از ایـن کـار بـه عمل آورد.

مصاحب با جلب همکاری افرادی فرهیخته و دانشمند و بـا تـلاشی شبانه‌روزی، اثری پدید آورد که یک دایره المعارف تألیفی ایرانی بـود که بیشترین مدخل‌های آن مدخل‌های ایرانی اسلامی بودند. مقدمه جلد نخست دایره المعارف به قلم مـصاحب چـنین آغاز می‌شود: سبحانک لا علم لنـا الّا مـا عـلمتنا

خـوشبختانه جـامعه علمی ایـران قـدر و مـنزلت مصاحب را به خوبی درک کرده و بـزرگان دانش و ادب در مقاطع زمانی متفاوت در بزرگداشت او کوشیده‌اند. هوشنگ دولت آبادی، دوست صمیمی مصاحب، می‌نویسد: در سال ۱۳۴۸، یک بار به مصاحب گفتم باید برای شرکت در سمینار ۲ روزه یی به اصفهان سفر کنم.

مصاحب که کمتر به سفر علاقه یی نشان می‌داد، خواست با من همسفر باشد، زیرا شنیده بود که در چهار باغ پایین، مردی به نام حاجی حبیب الله، کتابفروشی دارد و محتمل است در میان کتاب هایش، نوشته‌های قدیمی قابل استفاده وجود داشته باشد. روز بعد، قبل از رفتن به سمینار، دکتر مصاحب را تا دکان حاجی حبیب الله همراهی کردم و قرارمان بر این بود که عصر در مهمانخانه یکدیگر را ببینیم، اما عصر که بازآمدم اثری از ایشان نبود.

چون حدس می‌زدم که از دکان کتابفروشی بیرون نیامده است، روانه چهار باغ شدم. وقتی به مغازه رسیدم؛ دیدم حاجی حبیب الله از نفس افتاده و از پیشخوان دکان، به مشتری خستگی ناپذیرش نگاه می‌کند. خود دکتر مصاحب هم که همیشه نمونه پاکیزگی بود، در کنار انبوهی از کتاب ایستاده بود و حالتی داشت که انسان را به یاد بخاری پاک کن‌ها می‌انداخت. تعداد زیادی از کتاب‌های حاجی حبیب الله به کتابخانه دکتر مصاحب انتقال یافت.

غلامحسین مصاحب، در ۲۱ مهر ۱۳۵۸ خورشیدی در حالی که مشغول تصحیح نمونه چاپی مجلد دوم تئوری مقدماتی اعداد بود و آخرین صفحه آن را نیز تصحیح کرده بود، بـه مرگی ناگهانی درگذشت. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به همین مناسبت در این جستار در نظر دارد، چند دانشنامه مهم را که در ایران به چاپ رسیده است، معرفی کند.

دایره المعارف فارسی
این کتاب نخستین دایره‌المعارف عمومی در زبان فارسی شامل ۳۰ هزار هزار مقاله ترجمه شده و ۱۰ هزار مقاله تألیفی و بر پایه شیوه‌های نوین و معتبر دایره‌المعارف‌نویسی تهیه شده است. مؤسسه انتشارات فرانکلین در ۱۳۳۵ خورشیدی به پیشنهاد حسن تقی‌زاده درصدد تألیف دایره‌المعارفی بر اساس دایره‌المعارف یک جلدی کلمبیا وایکینگ بر آمد.

از آنجا که دایره‌المعارف‌نویسی به شیوه نوین در زبان فارسی سابقه نداشت، مصاحب، نظامی خاص برای انتخاب عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ‌ها و اصطلاحات علمی، ضبط فارسی علوم خارجی و علامات اختصاری، ارجاعات، رسم‌الخط، علائم نقطه‌گذاری و دیگر موارد وضع کرد که در سراسر کتاب از آن پیروی شد.

تنظیم این دایره المعارف الفبایی است و درباره افراد معاصر از قاعده کلی تقدم نام خانوادگی استفاده شده است. از دیگر ویژگی‌های این دایره‌المعارف روش خاص مصاحب در وضع لغات جدید علمی و ترجمه اصطلاحات خارجی است. در ۱۳۵۰ خورشیدی، مصاحب از کار سرپرستی دایره‌المعارف کناره‌گیری کرد.

مقالات مربوط به ایران، اسلام و تشیع در هر ۲ جلد از نظر کمیت و کیفیت چشم‌گیر است. شرح حال امامان در جلد نخست کوتاه، دقیق و پراطلاع است. مقالات در ارتباط با حضرت علی (ع)، قرآن و عمر در جلد دوم بسیار محققانه و سنجیده است.

انتشار دایره‌المعارف فارسی شاهکاری بود که مصاحب برای نخستین بار با ضوابط دقیق دایره‌المعارف نویسی آن را پایه‌گذاری کرد. از لحاظ حروف‌چینی، صفحه‌بندی و تنوع قلم‌ها بی‌مانند است و از این نظر با نمونه‌های فرنگی خود به‌خوبی قابل قیاس است.

این دایره‌المعارف یگانه مرجع معتبری است که در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار دارد؛ اثری سترگ در تاریخ دایره‌المعارف‌نویسی فارسی و فصلی نوین در نشر کتاب و فنون تدوین و تولید کتاب در ایران است.

دانشنامه جهان اسلام
این کتاب مجموعه‌یی از مقالات نظام‌مند به ترتیب الفبایی، در قلمرو مطالعات اسلامی، فرهنگ و تمدن مسلمانان، که در بنیاد دانشنامه اسلامی در ایران نوشته شد. نگارش این دانشنامه، از ۱۳۶۲ خورشیدی آغاز و تاکنون ۲۶ جلد به زبان فارسی منتشر شده است.

گروهی از نویسندگان در ۱۳۶۲ خورشیدی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی را تاسیس و کار تدوین دانشنامه جهان اسلام را به ریاست آیت الله خامنه‌ای مقام معظم رهبری آغاز کردند. بخشی از مقالات دانشنامه جهان اسلام، به خصوص آنچه درباره اسلام، ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده‌است.

با توجه به این که چند دایره‌المعارف در گذشته و حال، مقالات خود را از حرف «آ» و «الف» آغاز کرده‌اند، بنیاد دایره المعارف اسلامی برای اجتناب از دوباره‌کاری، کار دانشنامه جهان اسلام را از حرف «ب» آغاز کرد و مقالات حرف «آ» و «ا» را به بعد واگذار کرد.

در جریان تألیف مقالات این دانشنامه، برخی مقالات بلند یا جستار‌های منحصر به فردی که به لحاظ محتوایی و روش‌شناختی ممتاز باشند به صورت کتاب‌های مستقل به زبان انگلیسی و عربی منتشر می‌شوند. از دانشنامه جهان اسلام تا کنون ۲۲ جلد به زبان انگلیسی و ۹ جلد به زبان عربی منتشر شده است.

همه مقالات دانشنامه عربی و انگلیسی ترجمه مقالات فارسی نیست و برخی از مقالات به سبب ویژگی ممتاز از میان مقالات موجود عربی و انگلیسی انتخاب شده است که ترجمه و انتشار مجموعه عربی در لبنان انجام می‌شود.

دانشنامه سعدی
این دانشنامه پیرامون شاعران و نویسندگان بزرگ جهان در دنیای غرب و در جهت شناختن و شناساندن شخصیت، تاریخ و آثار شاعران و نویسندگان بزرگ در حال تدوین است و شاعران بزرگی، چون شکسپیر، گوته، دانته، شیلر، هومر و... دارای دانشنامه‌ها و فرهنگ‌های گوناگونی با رویکرد‌های مختلف تاریخی، فرهنگی، جغرافیایی، زبان‌شناسی، هنری، هرمنوتیک و تطبیقی هستند.

تدوین دانشنامه سعدی نیز از این دیدگاه می‌تواند گامی مؤثر در وادی سعدی‌پژوهی و سعدی‌شناسی باشد. اگر چه تاکنون مقالات و کتاب‌های متعددی پیرامون زندگی و آثار سعدی، نگاشته شده و برخی مفاهیم موجود در کلیات آثار سعدی مورد بحث و بررسی پژوهشگران و سعدی‌شناسان قرار گرفته و موجب شناخت هر چه بیشتر این شاعر گرانسنگ زبان و ادبیات فارسی شده، اما تاکنون هیچ یک از تحقیقات موردی به صورت مجموعه‌یی مدون و جامع پیرامون زندگی و آثار سعدی در قالب دانشنامه سعدی نگنجیده است.

براساس فرهنگ سعدی پژوهی تألیف کاووس حسن‌لی از ۱۳۰۰ تا ۱۳۷۵ خورشیدی درباره سعدی ۵۷۶ مقاله و ۱۰۰ عنوان کتاب منتشر شده است.

دانشنامه ایران زمین
دانشنامه ایران زمین مرجعی عمومی به شمار می‌رود که مقالات آن پاسخگوی افکار عمومی و نیاز‌های اجتماعی و فرهنگی مراجعه‌کنندگان است.

مخاطبان دانشنامه را استادان زبان، ادب فارسی و استادان حوزه‌های مطالعاتی دیگر مانند استادان تاریخ ایران، هنر‌های ایران، تشیع، اندیشه سیاسی در ایران، اقتصاد و اقوام و زبان‌های ایرانی؛ دانشجویان ایرانی و غیرایرانی در این رشته‌ها و نسل دوم و سوم ایرانیان خارج از کشور و خبرنگاران خارجی و گروه‌های اجتماعی، که مخاطبان بالفعل دانشنامه خواهند بود، تشکیل می‌دهند.

مدخل‌های دانشنامه به گونه‌یی انتخاب شده‌اند تا همه موضوعات مربوط به حوزه‌های گوناگون را به صورتی فهم پذیر، ساده و روان در دسترس خوانندگان بگذارد. در ۱۳۸۲ خورشیدی پس از تصویب اولیه طرح دانشنامه و انتخاب اساتیدی در هر موضوع به عنوان مدیرگروه، فرآیند انتخاب مدخل‌ها از کتاب‌های معتبر و مراجع و مستندات دست اول آغاز شد.

برای انتخاب مدخل‌های هر یک از گروه‌های ۲۳ گانه دانشنامه ایران، ملاحظاتی در نظر گرفته شده است که از جمله آن می‌توان به پیشینه تاریخی و اهمیت علمی، فرهنگی، اجتماعی و دانشگاهی حوزه‌های علمی اشاره کرد.

دانـشنامه‌های جغرافیایی ایران
دایره جغرافیایی ستاد ارتش به سرپرستی سرتیب حسینعلی رزم‌آرا در فاصله ۱۳۲۸ تـا۱۳۳۲ خورشیدی نگاشته شد و مجموعه‌یی ۱۰ جـلدی را منتشر کرد. هر چند این فرهنگنامه کاستی‌ها و اشتباهات فراوانی دارد، اما همچون فرهنگنامه‌های اروپایی، دارای محتوای مطالب و شیوه‌های تنظیم مناسباتی نیز است.

در این فرهنگ نامه دانستنی‌های جغرافیایی مربوط بـه هـر استان آن کشور در جلد خـاصی بـه ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.

این دانشنامه در ۱۳۵۵ خورشیدی به چاپ دوم نیز رسید. جمع آوری این دانشنامه به این ترتیب بود که فیش‌های مورد نظر را با مشخصات نام و نشان دهستان، نام بخش، نام شهرستان، موقعیت جغرافیایی و طبیعی، فـاصله بـا مرکز بخش، فاصله با شهر تهیه و بیشتر اطلاعات را از هر یک از آبادی‌ها از اهالی کسب کرده‌اند.

دانش نامه ایران باستان
این دانشنامه در پنج جلد پرحجم فراهم آمده و به گونه فرهنگنامه و برپایه نظام الفبایی حروف فارسی تنظیم شده که حاوی یک هزار و ۳۶۲ مدخل از واژه‌ها و اسامی و اصطلاحات و عبارات اوستایی و باستانی از دوران اوستایی تا پایان دوران ساسانی است و مدخل‌هایی که پیرامون ادوار اساطیری، تاریخ داستانی، اسماء رجال، شاهان، پهلوانان، ایزدان و فرشتگان، نام‌های افلاک و ستارگان، مدخل‌هایی پیرامون آداب و رسوم دینی و ... به طور کلی مواردی که در مطالعات فرهنگ و اساطیر و تمدن ایران از آغاز ورود آریایی‌ها تا فروپاشی ساسانیان آمده است.

فهرست نخست در آغاز مجلد نخست قرار گرفته و فهرست الفبایی یک هزار و ۳۶۲ مدخل است به همان ترتیبی که دانشنامه مرتب شده و در این فهرست در مقابل هر عنوان که با شماره در هر حرفی مشخص شده ابتدا آوانگاری با حروف لاتین سپس در یک ۲ جمله با حروف متفاوت شرحی درباره همان عنوان آمده که مفهوم واژه را روشن می‌سازد. در جلد نخست دانشنامه مدخل‌های حروف الف تا آخر ت شامل ۴۹۰ مدخل است.

دانشنامه فرهنگ مردم ایران
جلد نخست این دانشنامه در ۱۳۹۱ خورشیدی منتشر شد که چاپ دوم آن با ۲۶۷ عنوان نیز به چاپ رسیده است. حاوی موضوعات بسیار متنوعی است که خواندن آن‌ها برای هر فرد باسوادی از جمله متخصص و غیرمتخصص جالب و آموزنده است. عناوین این جلد از دانشنامه فرهنگ مردم ایران از باران خواهی تا توت را در بر می‌گیرد.

یعنی سه حرف ب، پ و ت به اتمام رسیده است. در اینجا توجه بدین نکته حائز اهمیت است که اصطلاح دایره المعارف در آثار جدید این مرکز به دانشنامه تغییر یافت.

تنوع مطالب این فرهنگ به گونه یی است که هر مراجعه کننده یی را با هر گرایشی جلب می‌کند و راضی نگه می‌دارد. درباره افسانه‌ها از کتاب‌های بختیارنامه، بهرام و گل اندام و ... از غذاها، اشخاصی که در آثارشان راجع به فرهنگ عامه بحث شده، در این دانشنامه گنجانده شده است.

دانشنامه فرهنگ فاطمی
این اثر دایره المعارفی است دارای ساختار موضوعی، هشت جلدی و مشتمل بر قریب ۱۵۰ مدخل کلی در سه بخش تاریخ و سیره حضرت فاطمه (س)، تحلیل و بررسی علمی و نظری مباحث مربوط به حقوق زن و هویت و منزلت خانواده و تبیین مباحث فلسفی، اعتقادی، اخلاقی و عبادی با استناد به گفتار حضرت زهرا (س) تدوین شده است.

به کارگیری نثر شیوا، رسا و جذاب، برگردان دقیق عبارات به ادبیات فارسی، گزیده نویسی و درست نویسی از جمله مواردی به شمار می‌رود که در این دانشنامه به کار گرفته شده است. بخش ملحقات دانشنامه در ۲ محور مباحث فقهی و حقوقی و مباحث اجتماعی راجع به زن و خانواده سامان یافته و در قالب سه جلد و ۴۹ مقاله تألیف شده است.

با تلاش جمعی همکاران دانشنامه، سعی شده است این اثر ویژگی‌های برجسته یی داشته باشد؛ مرجعیت علمی: در مجموعه حاضر، سعی شده است حاصل پژوهش، حاوی مهم‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات باشد و کم و بیش خواننده را از مراجعه به منابع دیگر جز برای آگاهی از جزئیات و تفصیل بیشتر بی‌نیاز سازد و نیز مرجعی برای اهل تحقیق باشد.

ارایه الگوی زن مسلمان: هدف اساسی تولید این دانشنامه، آشنایی با حضرت فاطمه (س) برای الگوگیری از رفتار و منش ایشان است. از این رو افزون بر گزارش جامع از زندگی و منزلت ایشان، سیره ایشان در امور اخلاقی، عبادی، معنوی، همسرداری، خانه‌داری، تربیت فرزند و امور فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، بررسی و هر کدام در مقاله‌یی مستقل تألیف شده است.

دفاع عالمانه از حقایق تاریخی: در این دانشنامه با زبان و روش علمی و استناد به منابع معتبر شیعه و اهل سنت، به دفاع از حقایق و رخداد‌های تاریخی، همان‌گونه که بوده، پرداخته شده و از اظهارنظر‌های غیرمستند و دخالت دادن احساسات، پرهیز شده است.

منابع:
آذرنگ، عبدالحسین. شمه‌ای از انتشار کتاب در ایران. تهران: کتابدار، ۱۳۷۸، ۲)
انوشه، حسن. نگاهی به فرهنگنامه کودکان و نوجوانان. کلمه، ۹ و ۱۰ (بهمن و اسفند ۱۳۷۲): ۱۰۲-؛ ۱۰۴، ۳)