کرونا و تهران

مهدی زارع* | از روز پانزدهم آذر محدودیت‌های اعمال‌شده به دلیل کرونا در تهران و بسیاری از شهر‌های ایران کاهش یافت و به‌ویژه بازار و مراکز خرید بازگشایی شدند.

در روز بیست‌وششم مهرماه ناهید خداکرمی، رئیس کمیته سلامت شورای شهر تهران، به ثبت بیش از ۱۵ هزار مرگ به علت کووید ۱۹ یا مشکوک به آن در بهشت زهرای تهران اشاره کرد. او گفت نزدیک به ۵۰ درصد مرگ‌های ناشی از این همه‌گیری در کشور در تهران اتفاق افتاده است.

موضوع نشان داد که تمام ریسک‌های مختلف طبیعی و غیرطبیعی به دلیل تراکم بالای جمعیت، تخریب و خسارت بیشتری در تهران و تمام مراکز مهم‌تر جمعیتی کشور ایجاد می‌کنند. با توجه به پایتخت‌بودن تهران و رفت‌و‌آمد زیاد به آن و ساختار مرکزمحور توسعه ایران در یک قرن گذشته و الزام ارتباط همه استان‌های کشور با تهران، آسیب مخاطره کرونا در تهران می‌تواند آسیب به همه کشور نیز تلقی شود.

جمعیت تهران در پایان سال ۱۳۹۸ (ابتدای ۲۰۲۰ م.) ۹.۲ میلیون نفر برآورد شد که نشان می‌دهد رشد متوسط سالانه ۱.۳۲ درصد بوده است. این برآورد‌ها نمایانگر تراکم جمعیت و رشد در شهری است که معمولا علاوه بر مناطق ۲۲ گانه شهرداری، مناطق حومه‌ای مجاور را نیز شامل می‌شود. تهران سی‌و‌دومین کلان‌شهر جهان است. جمعیت شهر تهران در چند دهه گذشته

به طور مداوم در حال افزایش بوده است. تهران در هزارو ۷۰۰ کیلومترمربع گسترده شده است. به طور متوسط ​​۱.۶ نفر -و ۸۰۰ نفر در هر کیلومترمربع- زندگی می‌کنند. بعد از برنامه‌های اصلاحات ارضی و انقلاب سفید از سال ۱۳۴۲ مهاجرت مسئله محوری در توسعه شهری ایران شد.

توسعه شهر‌های ایران بر اساس الگوی مصرفی مدرن و به دلیل ناتوانی زیرساخت‌های موجود، رشد شهرنشینی منجر به تمرکز فوق‌العاده جمعیت شهری در پایتخت و چند شـهر اصلی و پرجمعیت (مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز، کرج و اهواز) در کشور شد. اصلاحات ارضی فرایند مهاجرت را تشدید کرد.

جمعیت مهاجر فقیرتر از میانه دهه ۴۰ شمسی برای استفاده از امکانات شغلی در تهران به مسکن نابهنجار و آلونک‌نشینی روی آوردند. مهاجرت اعم از مهاجرت افراد از روستا‌ها و شهر‌های کوچک به شهر‌های بزرگ و نیز مهاجرت افراد از هسته داخلی شهر به حواشی آن است. با افزایش جمعیت تهران، بیشتر مناطق در جنوب و شرق شهر از حاشیه‌نشینی رنج می‌برند.

قسمت‌های جدیدتر شهر از نظر تعداد جمعیت هنوز در حال پیشرفت هستند. با این حال هنوز «تهران قدیم» با منطقه بازار بزرگ تهران آن باقی مانده است. با اینکه منطقه‌های مهم اقتصادی دیگری در نقاط مختلف تهران در دهه‌های اخیر توسعه یافته‌اند، ولی همچنان بازار سنتی منطقه‌ای مهم برای جذب جمعیت برای دادوستد است.

گنجایش این منطقه در آنِ واحد حدود ۵۰ هزار نفر از سوی شهرسازان برآورد می‌شود، ولی آمار شهرداری تهران نشان می‌دهد که در روز‌های معمولی حدود ۱.۵ میلیون نفر به بازار تهران مراجعه می‌کنند.

در روز‌های شلوغ سال (مانند انتهای اسفند و شب عید) به حدود دو تا سه میلیون نفر مراجعه‌کننده در روز می‌رسد! می‌توان تصور کرد که در آن واحد، حدود پنج تا هشت برابر گنجایش محدوده بازار سنتی تهران در آن محدوده حاضر باشند! بنابراین گشایشی که از نظر بازبودن بازار‌ها از روز پانزدهم آذر اتفاق افتاد، می‌تواند خبر از توسعه سریع و مجدد همه‌گیری ویروس کرونا در روز‌ها و هفته‌های پیش‌رو در تهران (و سراسر کشور) بدهد.

شهرنشینی در کشور‌های در حال توسعه به طور معمول و اجتناب‌ناپذیری باعث تغییر در جهت افزایش سطح ریسک می‌شود. این موضوع به شیوه توسعه شهرنشینی در این کشور‌ها وابسته است. مسئله این است که چگونه شهرنشینی به صورت ناپایدار پیشرفت می‌کند.

آسیب‌های زمین‌لرزه نهم آبان ۱۳۹۹ در ازمیر ترکیه با جمعیت دو میلیون نفر که در ۷۵ کیلومتری کانون زلزله قرار داشته و تلفات تهران در همه‌گیری کرونا در ۹ ماه گذشته، نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی در کلان‌شهر‌ها به‌ویژه در کشور‌های در حال توسعه باید با رویکرد کاهش ریسک ترکیب شود.

رویکرد «در اینجا اتفاق نخواهد افتاد» عواقب وحشتناکی داشته و خواهد داشت. در عوض تهران و همه شهر‌های پرجمعیت باید برنامه‌هایی برای کاهش ریسک برای رشد میان‌مدت و دراز‌مدت خود معرفی کنند و به سادگی منتظر اثر‌های مخرب و هزینه‌های بازسازی نباشند. هر نوع برنامه توسعه برای ایران بعد از ۱۴۰۰ بدون نگاه راهبردی برای توسعه ریسک‌محور در تهران، محکوم به شکست و موجب توسعه مناطق پرریسک در دهه‌های بعدی خواهد بود.

* عضو وابسته فرهنگستان علوم