احمد اقتداری؛ قلب خلیج فارس

احمد اقتداری مورخ و جغرافی‌دان کوشایی بود که سال‌ها آموزگاری، استادی دانشگاه، وکالت دادگستری و نویسندگی کرد و با این‌همه، عمده شهرتش به علت پژوهش درباره خلیج فارس بود.

از محمدرضا شفیعی کدکنی نقل شده است که «خلیج فارس قلب ایران است و دکتر احمد اقتداری، قلب خلیج فارس» و همین کافی است در معرفی بزرگمردی که به «پدر مطالعات خلیج فارس» مشهور است.

او که به گفته کوروش کمالی سروستانی رییس مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس، در رازآلودگی جنوب، عمر گذراند، بر پهنه نیلی دریایش، عشق ورزید، بر خاک تفدیده‌اش بذر فشاند. در قابی از واقعیت و تاریخ، در پیِ هویت بلندآوازۀ این سرزمین، هرم سوزان گرما را به جان خرید.

او در پی کشف جنوب بود؛ آن‌جا که آب و آتش در مصافی مدام، درهم می‌تنند؛ از دهلیز تنگ کوچه‌ها تا گور‌های خارگرفته و آب‌انبار‌های زنگارگرفته گِل‌اندود و مناره‌ها و کنگره‌های زمان‌خورده، تا لنج‌ها و سقف‌های نمور خانه‌ها، تا کوبه‌های باد و شرجی زمان تا آواز‌های در بادخوانده جاشوی پیر، میراث ایران‌زمین را به کنکاش نشسته بود.

وجب به وجب این خاک را دانسته، عشق می‌ورزید. جنوب برای او فراتر از یک جغرافیا بود؛ مفهومی که با تمامی پدیده‌هایش، از رفتگان، ماندگان و آیندگان، معنا می‌گرفت و از دلِ این همه، تاریخ را روایت می‌کرد. با مردمان این خطه زیسته، آمال‌ها و اندوهشان را می‌شناخت و بر فراز و نشیب تاریخشان، مباهات می‌کرد و در پی کشف جنوب بود؛ آن‌جا که جغرافیا، تاریخ، ادبیات و انسان معنا می‌گرفت.

احمد اقتداری در ۱۳۰۴ خورشیدی در «گراشِ» فارس به دنیا آمد. پدرش مرتضی قلی‌خان اقتداری و مادرش انیس‌خانم اقتداری از نوادگان فتحعلی‌خان بیگلربیگی گراشی، حاکم لارستان و بنادر خلیج فارس در دوره قاجار بودند. اقتداری در ۱۳۲۳ خورشیدی با قمرخانم اقتداری فرزند قهرمان‌خان اقتداری ازدواج کرد که حاصل این ازدواج فرزند‌هایی به نام‌های افشین، امید و آرزو بود.

در پنج یا شش سالگی به مکتب خانه‌ای در شهر لار رفت. اندکی بعد از تاسیس مدرسه دولتی در لار او را از مکتب خانه بازگرفتند و به مدرسه دولتی فرستادند. دروس شش ساله ابتدایی را آنجا خواند. وی جایزه شاگرد اولی در تمام استان (ایالت آن روز) فارس را در این ۶ سال دریافت کرد.

دوران سه ساله دبیرستان را نیز در لار گذراند. پدرش پس از تردید بسیار، او را به شیراز فرستاد تا در دانشسرای مقدماتی شیراز که دارالمعلمین ابتدایی بود، نام‌نویسی کند. ۲ سال در آن دانشسرا درس خواند و با شور و شوق بسیار به عنوان آموزگار به لار برگشت و در سال‌های اول تا چهارم ابتدایی به خدمت آموزگاری پرداخت.

اقتداری برای ۲ سال ریاست فرهنگ لارستان و بنادر خلیج‌فارس را به عهده گرفت. آنگاه ضمن تحصیل در دانشکده حقوق دانشگاه تهران، به تدریس در دبیرستان‌ها مشغول شد. در ۱۳۳۴ خورشیدی موفق به اخذ اجازه وکالت پایه یکم دادگستری شد. او علاوه بر ۳۰ سال معلمی، ۴۰ سال هم در شغل وکالت دادگستری خدمت کرد و از ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۶ خورشیدی در دانشکده‌حقوق و علوم سیاسی تدریس کرد.

اقتداری در جوانی در یک کوهنوردی با ایرج افشار آشنا می‌شود و رفاقتی میانشان شکل می‌گیرد که تا آخر عمر ادامه می‌یابد. همین دوستی موجب ورود اقتداری به دنیای ایران‌شناسی می‌شود و جلال آل‌احمد به طنز آن ۲ و منوچهر ستوده را با عنوان «سه تفنگدار» و «گورنگار» توصیف می‌کند؛ چرا که این سه با همراهی یکدیگر، بسیاری از اسناد تاریخی و بنا‌های کهن ایران را معرفی کردند.

اقتداری در خصوص این دوستی گفته است: ما ۶۵ سال شبانه‌روز و در سفر و حضر با هم بودیم. یک روح بودیم در ۲ بدن. هیچ کاری را بدون مشورت با او انجام نمی‌دادم و حتی قلم روی کاغذ نمی‌بردم. او همواره بهترین راهنمای من بود.

دوست دیگری هم که اغلب با ما همنشین بود، منوچهر ستوده بود. مرحوم افشار انسان کم‌نظیری در تاریخ فرهنگ ایران بود که شاید سال‌ها بگذرد و مردی، چون او زاده نشود.

اقتداری در ۱۳۴۱ خورشیدی برای نخستین‌بار در سمیناری که به موضوع خلیج‌فارس می‌پرداخت، شرکت کرد. این سمینار که به همت محیط طباطبایی و ریاست سعید نفیسی برگزار می‌شد، نخستین گام‌های اقتداری را برای شناخت خلیج فارس به همراه داشت. او در آن سمینار به سخنرانی در باب فولکلور و فرهنگ عامه خلیج‌فارس پرداخت.

وی از ۱۳۴۳ خورشیدی در سازمان جلب سیاحان به عنوان معلم و کارشناس مشغول به کار شد. مسافرت‌های تحقیقاتی اقتداری در سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۶ خورشیدی در سواحل جنوبی ایران (از مسیر‌های بندر دیلم، جاسک، بندر ریگ، زاهدان، چابهار و بندر تیس) به تألیف کتاب‌هایی همچون دیار شهریاران و تهیه چهار هزار قطعه عکس از آثار تاریخی انجامید که در شناخت تاریخ و فرهنگ جنوب ایران و سواحل خلیج‌فارس حائز اهمیت است.

اقتداری در ۱۳۴۶ خورشیدی از طرف دولت ایران به عنوان کارشناس گردشگری به عربستان، عراق و لبنان اعزام شد و در ۱۳۴۹ خورشیدی در کنگره‌ایران‌شناسی (کنگره‌تحقیقات ایرانی) که به همت ایرج افشار برپا شده بود، حضور داشت.

غیرتی که اقتداری روی نام خلیج‌فارس داشت در هر کلمه‌ای که از زبانش جاری می‌شود به خوبی هویداست؛ وقتی با تاکید می‌گوید «خلیج‌فارس، خلیج‌فارس است و بس!». او در یکی از گفت وگوهایش می‌گوید: من یک زمانی مهمان فرمانده‌های ارتش بودم. به آن‌ها گفتم که به سربازانتان خلیج‌فارس را آموزش دهید ...

کار مطبوعات و رسانه همین است که این اطلاعات را به دست عامه برساند. سعی کنید به مردم ایران بفهمانید که این دریا از ابتدا، نامش خلیج‌فارس بوده و هست و خواهد بود.

اقتداری در کتاب «خلیج فارس؛ از دیرباز تا کنون» برای خلیج فارس ۲ تعبیر «دریای پرماجرای ایرانی» و «گاهواره تمدن» را به کار برده‌است.

وی معتقد است، خلیج فارس به این دلیل که همیشه در تاریخ خود، محل نبرد قوای نظامی بوده، «پرماجرا» است. وی همچنین اعتقاد داشت که خلیج فارس زادگاه ایلامیان بوده‌است؛ به همین دلیل از آن به عنوان «گاهواره تمدن» یاد می‌کند.

این پژوهشگر خستگی ناپذیر حدود ۴۰ کتاب با ارزش و بیش از یکصد مقاله علمی به چاپ رسانده‌است. در میان آثار او از تصحیح و همت گماردن به انتشار دیوان اشعار شاعران، ترجمه آثار تحقیقی نویسندگان و پژوهشگران غیرایرانی تا چاپ قصه‌های مثنوی، منطق‌الطیر و هزار و یک شب و همچنین تحقیقات علمی در زمینه لهجه‌شناسی، زبان و فرهنگ مناطق مختلف کشور دیده می‌شود.

برخی از کتاب‌های به چاپ رسیده اقتداری عبارتند از «خلیج فارس از دیرباز تا کنون، تصحیح بندرعباس و خلیج فارس، صید مروارید در خلیج فارس، تاریخ مسقط و عمان و بحرین و روابط آن با ایران، تحشیه سرگذشت کشتیرانی ایران، آثار باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان، لارستان کهن و فرهنگ لارستانی، نشر فرهنگ ایران زمین، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تصحیح تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آن‌ها با ایران، محمد علی خان سدیدالسلطنه، تصحیح و تحشیه و پیوست‌ها از احمد اقتداری، تهران، دنیای کتاب، کاروان عمر، یکصد و پنجاه مقاله در زمینه ایران‌شناسی و خلیج فارس، دیار شهریاران، تصحیح باغستان لارستانی، از دریای پارس تا دریای چین، آیین دریانوردی کهن در اقیانوس هند و خلیج فارس و تحشیه ارجان و کهگیلویه.

اقتداری به خاطر پژوهش‌ها و مطالعاتش در حوزه شناخت ایران و بازنمایی این اقلیم در آثار خود، از طرف دانشگاه تهران، مدرک دکتری افتخاری دریافت کرد. در ۱۳۸۴ خورشیدی در کنگره بزرگ فارس‌شناسی بزرگداشتی برای احمد اقتداری برگزار شد. در این مراسم از تمبر یادبود این شخصیت تاریخ‌شناس و جغرافی‌دان رونمایی شد.

در ۱۳۹۱ خورشیدی جایزه ویژه مرکز موقوفات دکتر افشار با عنوان جایزه تاریخی و ادبی دکتر محمود افشار برای زبان فارسی و وحدت ملی ایران به وی اهدا شد. در بهمن ۱۳۹۲ خورشیدی از تندیس احمد اقتداری به پاس بیش از ۵۰ سال پژوهش برای خدمت به فرهنگ ایران و پژوهش در زمینه خلیج فارس در مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی رونمایی شد.

همچنین مستند «به ایران، جاودانی‌ام» ساخته رضا رشیدیان درباره تلاش‌های احمد اقتداری در خصوص بررسی تاریخی جغرافیایی سواحل جنوبی ایران ساخته و از شبکه‌های اول سیما و مستند نمایش داده شد.

اقتداری در فروردین ۱۳۹۸ خورشیدی دچار شکستگی استخوان از ناحیه لگن شد و پس از جراحی ضمن پایین آمدن سطح هوشیاری‌اش در بخش مراقبت‌های ویژه بستری شد تا اینکه سرانجام در صبح سه‌شنبه ۲۷ فروردین در بیمارستان آسیا تهران چشم از جهان فروبست و همانگونه که در وصیت نامه خود عنوان کرده بود، پیکرش به زادگاهش، گراش، منتقل و در قبرستان خوانین گراش در کنار مسجد آل دهباشی در نزدیکی برکه حاج اسدالله به خاک سپرده شد.