به ورشکستگی آبی رسیدیم

ظرف روز‌های اخیر، مسوولانی در نهاد‌های متولی رصد وضعیت خشکسالی، درباره کاهش جدی منابع آبی هشدار دادند و حالا، تجمیع این هشدار‌ها نشان می‌دهد که نه تنها کاهش بارندگی در سال جاری، یک بحران جدی را برای منابع آبی کشور رقم خواهد زد، تضییع حقوق ایران توسط همسایگانی که باید سهم حقابه خود را از منابع مشترک پرداخت کنند هم بحران خشکسالی و کم‌آبی را تشدید خواهد کرد.

دو هفته قبل اسماعیل نجار؛ رییس سازمان مدیریت بحران کشور از وقوع خشکسالی گسترده در کشور خبر داد و گفت: «امسال با خشکسالی در کشور روبه‌رو هستیم و نزدیک به ۴۹ درصد کاهش بارندگی در کشور داریم، البته در برخی مناطق این عدد خیلی بالاتر است و در برخی مناطق شاید کمتر باشد.

اما کاهش بارندگی در استان‌های جنوبی کشور بیشتر است و بر اساس اعلام هواشناسی، بارندگی تا پایان سال آبی کشور پیش‌بینی نمی‌شود و بنابراین، ممکن است وضعیت سخت و بغرنجی داشته باشیم.

به همین منظور جلسه‌ای با حضور وزیر نیرو، معاونان او، معاونان آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، مسوولان سازمان برنامه و بودجه و مسوولان هواشناسی برگزار و مقرر شد برای تامین آب مورد نیاز به ویژه آب شرب بتوانیم از ماده ۱۰ و ۱۲ قانون مدیریت بحران به دولت پیشنهاد دهیم مبلغ سه هزار میلیارد تومان برای این منظور در نظر بگیرد و امیدواریم این پیشنهاد نیز در دولت به تصویب برسد، چون این رقم برای کاهش تنش آبی در بخش شرب استفاده می‌شود، اما برای تامین آب حدود ۷ هزار روستا بالای بیش از ۲۰ خانوار باید با تانکر یا مواردی از این موارد اقدام کرد.»

رییس سازمان مدیریت بحران، در این هشدار از مردم درخواست کرد که در صرفه‌جویی در مصرف آب، مشارکت داشته باشند، چون آب؛ این هدیه الهی، نیاز تمام شهروندان ایران است در حالی که اسراف منابع آبی در کلانشهرها، حقوق سایر شهروندان در مناطق گرفتار خشکسالی و محروم را پایمال می‌کند.

چند روز قبل هم یک پژوهشگر آب، هشدار‌های جدی‌تر درباره فراگیری بحران کم آبی در سال ۱۴۰۰ مطرح کرد. مصطفی فدایی‌فرد؛ یک پژوهشگر آب در گفتگو با ایلنا گفت: «سالانه حدود ۹۶ میلیارد مترمکعب در ایران آب مصرف می‌شود در حالی که کل منابع آب تجدیدپذیر کشور حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب است، بنابراین از بحران آب عبور کرده‌ایم و به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم.»

فدایی‌فرد، در ارزیابی وضعیت خشکسالی و کم‌آبی در کشور، با اشاره به موقعیت جغرافیایی ایران گفت: «حدود ۸۵ درصد از وسعت کشور در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است. مقدار بارش در ایران حدود یک‌سوم میانگین جهانی و میزان تبخیر آب در ایران حدود سه برابر متوسط جهانی است.

ضمن اینکه عمده بارندگی‌ها در ایران به سطح محدودی از کشور اختصاص دارد، به‌طوری که ۷۰ درصد از بارندگی‌های سالانه فقط در ۲۵ درصد از سطح کشور و ۳۰ درصد باقیمانده بارندگی‌ها در ۷۵ درصد از سطح کشور نازل می‌شود.

این در حالی است که به دلیل تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر، هم از مقدار بارندگی‌ها کاسته شده است و هم الگو (یا شدت) بارش، نوع بارش (تبدیل شدن برف به باران) و زمان بارش (جا‌به‌جایی بارش از فصل نیاز به فصول دیگر سال)، منجر به افزایش شدت خشکسالی‌ها و فراوانی وقوع سیلاب‌ها در ایران شده است.»

فدایی‌فرد به چالش اصلی و دیرین کشور اشاره کرد؛ سوءمدیریت منابع آب که در همه این سال‌ها توسط متولیان رصد وضعیت منابع آبی هم مورد انتقاد قرار گرفته است.

فدایی‌فرد افزود: «بحران آب در ایران به دلیل کم آبی و خشکسالی نیست، بلکه به دلیل سوءمدیریت منابع آب است. باید پذیرفت که مدیریت منابع آبی کشور اشتباه بوده و در این میان استفاده از روش‌های غیراصولی برداشت نیز به بحران آب دامن زده است.

البته طبق نتایج بررسی‌ها، مقدار بارندگی در کشور طی دو دهه اخیر حدود ۱۰ درصد کاهش یافته ولی از مقدار روان آب در دوره مشابه آماری هم، حدود ۴۰ درصد کاسته شده که مهم‌ترین دلیل این اتفاق، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و کاهش شدید رطوبت خاک است.

در چنین شرایطی، مهم‌ترین اهمال این بوده که طی چهار دهه اخیر سعی کرده‌ایم همه مشکلات کشور را با فشار بر منابع آب برطرف کنیم.

یعنی اینکه اشتغال ایجاد شده در کشور توسط دولت‌های مختلف، همگی آب‌محور بوده علاوه بر اینکه عدم اشتغالزایی کافی در کشور، باعث شده که مردم نیز راسا برای کسب درآمد و ارتزاق خانواده، اقدام به برداشت غیرمجاز از آب‌های سطحی و زیرزمینی کنند.»

رییس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سد‌های بزرگ ایران درباره وضعیت ذخایر آب‌های زیرزمینی گفت: «در حال حاضر دشت‌های اصلی کشور که سفره‌های ارزشمند آب زیرزمینی را در خود جای داده‌اند، همگی و بدون استثنا از وضعیت بحرانی برخوردارند و برخی از آن‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه دچار فرونشست شده و عملا غیرقابل استفاده شده‌اند.

عملکرد مخازن آب‌های زیرزمینی همانند مخازن سد‌های مخزنی روی زمین است، یعنی در مواقع سیلابی، هم ضریب جریان را کاهش می‌دهند و از خسارات سیل جلوگیری می‌کنند و هم حجم زیادی از سیلاب را ذخیره کرده و در موقع نیاز آماده مصرف می‌کنند، با این تفاوت که میزان تبخیر از آن‌ها بسیار بسیار اندک بوده و قابل قیاس با مقادیر تبخیر و هدررفت آب از مخزن سد‌ها نیست.»

فدایی‌فرد در بخش دیگری از هشدار‌های خود، اشاره‌ای داشت به بحران فرونشست زمین؛ بحرانی که ظرف روز‌های گذشته هم از مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری موکد شد.

ابوالقاسم حسین‌پور، چند روز قبل با ابراز نگرانی از نتایج جبران‌ناپذیر بهره‌برداری نامناسب از سفره‌های آبی زیرزمینی گفته بود: «شرایط خشکسالی در ایران ممکن است که سبب افزایش فشار‌ها بر منابع آب زیرزمینی شود و اگر چنین شرایطی را مدیریت نکنیم، منابع آب زیرزمینی فرصت تجدید حیات را از دست خواهند داد و هشدار‌هایی که در خصوص فرونشست زمین داده می‌شود، به واقعیت تبدیل خواهد شد آن هم در حالی که متاسفانه نرخ فرونشست در ایران بسیار بالاست و دشت‌های مهم کشور با بیلان منفی آب مواجه هستند در حالی که نیاز داریم که ۱۲۵ میلیون هکتار از حوضه‌های آبخیز کشور به‌طور کامل تحت پوشش فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری قرار بگیرند.»

فدایی‌فرد هم همین هشدار‌ها را موکد کرد و در توضیح خطر جدی فرونشست زمین گفت: «پدیده فرونشست زمین متاسفانه به‌شدت در حال گسترش است، علاوه بر اینکه زیرساخت‌های کشور مانند راه‌ها، ریل‌ها، خطوط لوله، پل‌ها و سایر ابنیه هم باعث از بین رفتن مخازن زیرزمینی شده و توازن چرخش بارش و روان آب را تخریب می‌کند که در نهایت، منجر به کاهش شدید منابع آب تجدیدپذیر کشور خواهد شد.

علاوه بر این، با وجود آنکه طرح‌های بسیار خوبی در زمینه تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی تهیه شده، به دلیل کمبود منابع مالی و اعتباری و تخصیص نامناسب بودجه، عملا فعالیت موثری در این زمینه به انجام نرسیده است که منجر به احیا شود و منابع آب زیرزمینی کشور در حال نابودی هستند. ظاهرا مردم و مدیران کشور هنوز به عمق فاجعه ورشکستگی آبی پی نبرده‌اند!»

فدایی‌فرد در بخش دیگری از صحبت‌های خود، به ضعف دولت‌ها در سهم‌خواهی از منابع آبی مشترک با همسایگان هم اشاره کرد و ضمن اشاره به تاثیر قابل توجه این مدل از سوء‌مدیریت در بحران کم آبی کشور گفت: «به نظر من فعالیت کشور‌های همسایه ایران در کنترل منابع آبی مشترک‌شان با ایران، بسیار زیاده‌خواهانه بوده است.

فعالیت‌های ترکیه در خصوص مال خود کردن کل منابع آب سطحی مشترک خود با کشور‌های همسایه بسیار گستاخانه و غیرقابل قیاس با سایر کشور‌ها مانند افغانستان است. ثبات سیاسی، امنیتی و اجتماعی کشور‌ها در مدیریت منابع آب مشترک با کشور‌های همسایه‌شان بسیار تاثیرگذار است.

با توجه به ثبات روزافزون عراق و افغانستان، ممکن است در آینده نزدیک شاهد گستاخی هر چه بیشتر این کشور‌ها در خصوص منابع آبی مشترک‌شان با ایران باشیم و همانند روند نامناسب تقسیم رژیم حقوقی دریای خزر، متضرر شویم.».

اما حالا با این بحرانی که به اقصی نقاط کشور سرکشی می‌کند و هیچ تکه‌ای از نقشه ایران را بی‌نصیب نمی‌گذارد چه باید کرد؟ فدایی‌فرد در تشریح راهکار‌های موجود گفت: «برخی سیاست‌های کلان کشور در راستای تشدید بحران منابع آب هستند.

مانند سیاست‌های افزایش جمعیت، خودکفایی محصولات کشاورزی، افزایش تنش‌های بین‌المللی، تخصیص نامناسب منابع مالی و اعتباری، غیرشفاف بودن سیاست‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، بی‌توجهی به گسترش رانت و فساد در کشور، عدم پاسخگویی مدیران و مسوولان و... که لازم است به عنوان اولین راهکار در اولین فرصت مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرند.

راهکار بعدی این است که از پتانسیل‌های فراوان کشور برای درآمدزایی و ایجاد اشتغال و توسعه پایدار بهره ببریم. پتانسل گردشگری ایران اگر در دنیا بی‌نظیر نباشد لااقل بسیار کم‌نظیر است ولی به دلیل وجود محدودیت‌های خودخواسته (که بسیاری از آن‌ها حتی در کشور عربستان سعودی که مهد اسلام است نیز وجود ندارد)، نمی‌توانیم از این ظرفیت بهره‌گیری کنیم.

لازم به ذکر است که بسیاری از کشور‌های دنیا با پتانسیلی بسیار اندک و غیر قابل مقایسه با پتانسیل‌های گردشگری ایران، از درآمد‌های حاصل از گردشگری، ایجاد اشتغال کرده و کشورهای‌شان را اداره می‌کنند و مجبور نیستند که منابع آب کشورشان را نابود کنند.

راهکار دیگر، توجه به آب مجازی و ردپای آب (water footprint) و سپس، بودجه‌ریزی مناسب و شفاف است. اگر بناست به توسعه پایدار برسیم باید نهاد‌های حکمرانی (نهاد دولت، نهاد قانونگذار و نهاد قضایی) بهبود یابند. نهاد قضاوت باید مستقل و مقتدر و در دسترس و ارزان و سالم و قانونمند باشد و اگر چنین باشد، بسیاری از افراد جامعه سراغ فساد نمی‌روند و به تولید فکر خواهند کرد، البته، آدم‌های خوب نیاز به نهاد‌های خوب و بی‌نقص دارند.

وقتی آرمان ما خوب باشد و فکر ما خوب باشد، مشکلی پیش نخواهد آمد. در حالی که رسیدن به هدف و آرمان خوب نیازمند وسیله و ابزار مناسب است. نهاد‌ها در انتخاب مسیر مشوق مردم هستند و انگیزه‌ها را جهت می‌دهند.»

روز جمعه آخرین هشدار درباره بحران کم‌آبی از زبان احد وظیفه مطرح شد. رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، روز جمعه ضمن تشریح آخرین وضعیت بارش‌ها و خشکسالی در کشور گفت: «در این شرایط باید به مساله پایداری سرزمین توجه کنیم و بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است.»

وظیفه در گفتگو با رسانه‌های جمعی ضمن اشاره به اینکه از ابتدای سال آبی جاری تاکنون در کشور ۱۲۷.۱ میلیمتر بارش داشته‌ایم، اظهار کرد: این میزان نسبت به میانگین بلندمدت کشور حدود ۸۷ میلیمتر - ۴۱ درصد - کمتر است. علاوه بر این، بارش در تمامی استان‌های کشور کمتر از نرمال گزارش شده و شدت کم بارشی در برخی از استان‌ها بسیار بیشتر از سایر نقاط است.

برای مثال بارش‌ها در استان سیستان و بلوچستان ۸۲ درصد، در استان هرمزگان ۸۶ درصد و در استان کرمان ۶۵ درصد کمتر از میانگین بلندمدت گزارش شده است.

همچنین میزان بارش‌ها از ابتدای مهر ماه گذشته تاکنون در استان‌های پربارشی مانند گیلان و مازندران نیز به ترتیب حدود ۲۳ و ۱۷ درصد کاهش داشته؛ ضمن آنکه اوضاع در نوار شرقی کشور بدتر است و استان‌های گلستان ۳۸ درصد، سمنان ۳۹ درصد، خراسان رضوی ۴۷ درصد، خراسان جنوبی ۴۶ درصد و خراسان شمالی ۳۶ درصد کم‌بارشی داشته‌اند.

وظیفه در توضیح وضعیت پایتخت هم خبر‌های خوبی نداشت و درباره وضعیت بارش‌ها در تهران گفت: «از ابتدای سال آبی تاکنون در تهران ۲۱۱.۴ میلیمتر بارش داشتیم که این میزان نسبت به نرمال ۴۴ میلیمتر کمتر است. این یعنی در استان تهران هم با کاهش ۱۷ درصدی بارش‌ها مواجه هستیم.»

آخرین خبر رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی، حسن ختام آستانه ورود به بحران خشکسالی بود. وظیفه گفت: «به‌طور کلی سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ یکی از بدترین سال‌های آبی در ایران بوده است.

گاهی اوقات در کشور ما کم‌بارشی در پاییز و زمستان با بارش‌های بهاره جبران می‌شود، اما متاسفانه در این فصل نیز بارش خاصی نخواهیم داشت. هرچند که اوضاع در اردیبهشت‌ماه بهتر بود، اما طی فروردین برخی از استان‌های ایران هیچ بارشی دریافت نکردند.

در چنین شرایطی به دلیل کاهش بارش و ذوب برف، ذخیره آبی در مناطق کوهستانی به شدت کاهش پیدا می‌کند و این وضعیت ما را در شرایط تنش آبی قرار خواهد داد. در حال حاضر نیز می‌توان گفت که بسیاری از نقاط ایران در جنوب و شرق کشور در شرایط تنش آبی هستند و کاهش بارش‌ها می‌تواند حتی روی تامین آب شرب نیز اثرات خود را نشان دهد.»

این مقام مسوول، همچون باقی متولیان رصد وضعیت خشکسالی در کشور هم یک درخواست جدی از همه شهروندان داشت. وظیفه با تاکید بر اینکه «در حال حاضر کمبود آب جدی است» خطاب به همه مردم ایران، به تمام مسوولان و متولیان امور مرتبط با کشاورزی گفت:

«در حال حاضر نیاز آبی کشور نسبت به گذشته بیشتر شده است و باید از به‌صرفه‌ترین راهکار‌ها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده کرد. ما باید در این شرایط به مساله پایداری سرزمین توجه کنیم و بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی استفاده نکنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و می‌تواند سرزمین را از شرایط زیستی خارج کند.»