تکیه‌ها و جایگاه‌های عزاداری در دوره قاجار

تکیه دولت

قبل از دوره ناصرالدين‌شاه معتبرترين و وسيع‌‌ترین تكيه‌های تهران كه تعزيه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد تكيه حاج ميرزا آقاسی بود كه تكيه عباس‌آباد نيز ناميده می‌شد.

اما به علت آنكه استقبال بسيار زيادی از طرف مردم از اين برنامه‌های مذهبی می‌شد، ناصرالدين شاه در سال 1283ق دستور ساخت تكيه‌ای بزرگ‌تر را صادر كرد، اين تكيه كه بعدها به تكيه دولت معروف شد، در دوره قاجاريه محل معروف‌‌ترین و مفصل‌‌ترین مجالس روضه خوانی و عزاداری در تهران بود و در تمام كشور شهرت داشت. خانم كارلاسرنا در توصيف اين تكيه می‌نويسد:

«اين بنا از لحاظ وسعت، قابل توجه است. نمای خارجی آن آجری است. داخل آن شكل سيركی بزرگ دارد و از لژهای بزرگ و كوچكی كه روبه روی هم و در يك سطح قرار ندارند احاطه شده است.... دالان‌هايی كه كاخ شاهی را به تكيه متصل می‌كند پيچ در پيچ و تاريكند. سر در اصلی، نوعی معماری جديد ايرانی است، مركب از چند گنبد و طاق‌ها و برج‌های كوچك كه با آجرهای رنگارنگ و شيشه‌هايی با قطع كوچك مزين شده است. سبك بنا سنتی و ظريف است.» عبدالله مستوفی نيز در توصيف اين تكيه می‌نويسد:

«طبقه اول متعلق به وزرا و حكام است... و اعيان شهر به مناسبت خصوصيت با پيشكار حاكم يا رفاقت با وزير به اين طاق نماها با دعوت و بی‌دعوت می‌آمدند و اكثرا، ناهار هم به آنها داده می‌شد. پله‌های منبر.... را با جار و لاله و آيينه و گلدان... زينت می‌كردند... [غرفه‌هايی كه متعلق به زنان خاصه دربار بود جداگانه] و جلوی اين غرفه‌های فوقانی پرده زنبوری می‌كشيدند و هر غرفه متعلق به يكی از زن‌های شاه بود كه آنها هم مهمان‌های خود را كه از خانواده‌های اعيان بودند... دعوت كرده... و عصر برای تماشای تعزيه به غرفه مخصوص می‌آمدند و... بعد از ظهر... تمام روضه‌خوان‌های شهر يكی بعد از ديگری آمده روضه می‌خواندند....

در اين تكيه، 10 روز تمام عصرها روضه‌خوانی می‌شده و شب‌ها تعزيه‌خوانی و عده زيادی از روضه‌خوان‌های شهر در آنجا منبر می‌رفته‌اند، بعد از خاتمه روضه‌خوانی، دسته‌های سينه‌زنی با علم و بيرق عزا وارد می‌شدند و روبه‌روی اتاق شاه توقفی كرده سينه زده و از در خارج می‌شدند آخر همه دسته‌ها، دسته فراش‌های شاهی كه حدود هزار نفر می‌شدند با لباس‌های مشكی وارد شده و سينه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌كردند و بعد از آن هم تعزيه‌خوان‌ها و شبيه‌خوان‌ها وارد می‌شدند.

شكل‌گيری هيات‌های عزاداری
می‌توان اساسی‌‌ترین شاخصه عزاداری در عصر قاجاريه را توسعه هيات‌های عزاداری دانست، اين هيات‌ها يكی از مردمی‌‌ترین تشكل‌های موجود در جهان‌اند كه بدون كمك دولت‌ها و در پاره‌ای مواقع به‌رغم مخالفت و خشونت حكومت‌ها به‌وجود آمده و به حيات خود ادامه داده‌اند. بر همين اساس، امروزه می‌توان هيات‌های مذهبی را يافت كه در دوره قاجاريه تاسيس شده و تا به امروز (به‌رغم فشار دولت‌های پهلوی) به كار خود ادامه می‌داده‌اند.

كاركردهای هيات‌های مذهبی را می‌توان اقامه عزا، تعظيم شعائر دينی، تعميق دانش دينی و تقويت حافظه تاريخی جامعه شيعه ايران دانست. جلسات هيات‌های مذهبی در منازل، مساجد، حسينيه‌ها، تكايا و محله‌ها تشكيل می‌شود و غير از ايام خاص، نظير ماه محرم معمولا در طول سال جلسات خود را به‌صورت هفتگی يا بعضا ماهانه تشكيل می‌دهند.

در انتخاب روز برپايی جلسه نيز هيات‌ها با توجه به ميل و سليقه و با تكيه بر مستندات دينی و تاريخی، روز خاصی را انتخاب می‌کنند. تعليم قرآن، آموزش احكام، وعظ و سخنرانی، خواندن روضه و خواندن ادعيه و... اموری است كه در هيات‌ها رواج دارد. اوج رشد هيات‌های مذهبی و عزاداری را می‌توان در دوره ناصرالدين شاه دانست.

هیات‌های مذهبی اختصاص به تهران نداشت، بلكه وضعيتی مشابه نيز در ساير شهرها به خصوص در مراكز استان‌ها حاكم بود. به‌عنوان نمونه در يزد هر يك از 17 محله، يك هيات عزاداری و دسته سينه‌زنی مخصوص ترتيب می‌دادند.

به نقل از مقاله «عزاداری در عصر قاجار» نوشته رضا رمضان نرگس