لذت درشکه‌سواری در پیاده‌راه‌های قلب تهران
نخستین کالسکه در دوره صفویه به وسیله یکی از بازرگانان روسی، به شاه‌عباس دوم هدیه شد که استفاده چندانی از آن به عمل نیامد. قبل از متداول شدن کالسکه بخاری در میان اشراف و اعیان، کالسکه‌ـ شبیه‌ترین وسیله به اتومبیل‌ـ از زمان ناصرالدین شاه رایج شد.
کافی است چشم‌ها را ببندید و به صدای یورتمه اسب‌ها در پیاده‌راه خیابان ۱۵ خرداد گوش دهید. این صدا یادآور «طهران» ۱۰۰ یا شاید هم ۲۰۰ سال قبل است که این روزها در قلب پایتخت شنیده می‌شود.
میان این همه شلوغی و اسباب حمل‌ونقل پیشرفته مثل مترو، تهرانی‌ها ترجیح دهند که با درشکه به بازار بزرگ شهر سر بزنند. اما نکته جالب دیگری هم وجود دارد.
چه کسی باور می‌کند در میدان امام خمینی(ره)، خیابان خیام و بوستان آتش‌نشان، درشکه خانه‌ای باشد که در آن اسب‌ها برای یک روز کاری تیمار شوند. صدای کشیده شدن شلاق در هوا و گام‌های یکنواخت اسب‌ها ما را یکباره از تهران 1402 به سال‌های دور می‌برد.
البته دیگر از هیاهوی سورچی‌های تهران قدیم وسلام علیک‌های آنها خبری نیست. درست چند قدم بالاتر از خانه ناصرالدین میرزا، مسئولان بافت تاریخی تهران درشکه خانه‌ای را درفضای قورخانه سابق، جنب ایستگاه مترو امام خمینی(ره) راه‌اندازی کرده‌اند تا اسب‌های درشکه در آن آرام بگیرند.
بسیاری از ما شاید صبح‌ها در میان سروصدای بوق اتومبیل و اتوبوس‌ها از کنار همین درشکه خانه رد می‌شویم اما شاید به جز چند درشکه چیزی نمی‌بینیم.
حتی آنهایی که در زمین فوتبال بوستان آتش‌نشان بازی می‌کنند ردی از اسب‌ها را نمی‌بینند اما صدای کشیده شدن نعل اسب روی سنگفرش خیابان‌های اطراف ارگ حکومتی را می‌شنوند. حالا ما قصد داریم شما را با تاریخ درشکه و درشکه‌خانه در منطقه‌مان بیشتر آشنا کنیم.
گردش در بازار با درشکه
مسئولان از راه‌اندازی درشکه سواری در محدوده مرکزی بازار تهران چه هدفی دارند؟ این شاید سؤال بسیاری از آنهایی باشد که هر روز از خیابان‌های اطراف بازار گذر می‌کنند.
مسئولان راه‌اندازی این طرح ۳ هدف را دنبال می‌کردند. اول اینکه با شکل‌گیری درشکه سواری، فضای ماشینی موجود در محدوده مرکزی بازار شکسته می‌شود و شهروندان متناسب با پیاده‌راه‌سازی و سنگفرش محدوده خیابان ۱۵ خرداد شاهد اسباب حمل‌ونقل سال‌های دور تهران می‌شوند.
اما هدف دوم این که برخی مردم در تردد به محدوده بازار، انتظاراتی در زمینه وسایل حمل‌ونقل عمومی از شهرداری داشتند به همین علت در کنار راه‌اندازی تراموا، مسئولان به فکر درشکه سواری شهروندان هم افتادند و در آخر هم هدف مدیران شهری توجه به تفریح وگردشگری در تهران قدیم به وسیله درشکه سواری بود.
تصورش را بکنید گردشگران داخلی و خارجی به آسانی می‌توانند سوار درشکه شوند و با خیال آسوده در محدوده خاصی از بازار تردد کنند. استقبال مردم هم از این طرح به اندازه‌ای بود که شهرداری را تشویق به ادامه اجرای این طرح کرد.
گردشگری و حمل‌ونقل با درشکه
سیدمحمدعلی محمدی، مدیر بافت تاریخی منطقه ۱۲، بهترین کسی است که می‌تواند از آینده این طرح برایمان بگوید: «خیابان‌های ۱۵ خرداد، داور، ارک و حتی پارک شهر مسیر درشکه سواری بود اما بعداز مدتی به علت برخی ملاحظات از قبیل ایمنی شهروندان، تقویت پیمانکار و توسعه پیاده‌راه مسیر پارک شهر متوقف شد.
در هرحال حمل‌ونقل با اسب و درشکه شرایط خاص خود را می‌طلبد. بنابراین برای ایجاد سنگفرش و پیاده‌راه مناسب برای حرکت درشکه در محدوده جدید باید تسهیلاتی فراهم شود. ضمناً برای درشکه سواری باید ایمنی افراد پیاده هم لحاظ شود تا مشکلی به وجود نیاید.
اکنون باند شمالی خیابان ۱۵ خرداد مخصوص تردد اتومبیل‌های خاص اداری و ویژه است و کمتر شهروندی از این مسیر عبور می‌کند. از این‌رو وضعیتی فراهم شده که صرفاً درشکه، تراموا، ماشین خدماتی شهرداری و کارکنان سازمان‌های دولتی در ساعات خاص از آن تردد کنند. پس توسعه مسیر درشکه سواری نیاز به اجرای تمهیدات خاص است. »
محمدی درباره چالش‌های موجود درشکه‌رانی در بازار تهران هم می‌گوید: «مهم‌ترین موضوع ترافیک و تردد برخی از اتومبیل‌های اداره‌ها در محدوده درشکه‌رانی و رعایت نکردن مسائل ایمنی در ترددهاست. به رغم پیش‌بینی پیاده‌راه مخصوص شهروندان گاهی آنها از محدوده باند شمالی ۱۵ خرداد استفاده می‌کنندکه خطراتی برای آنها در پی دارد. »
درشکه‌خانه در خانه‌های سالخورده
اما حکایت درشکه و درشکه‌چی و درشکه خانه به همین جا ختم نمی‌شود. قدیم‌ها خانه اعیان محله، درشکه‌خانه‌ای داشته که بیا و ببین. هنوز هم با وجود تخریب برخی از خانه‌های تاریخی باز هم می‌توان رد پای درشکه خانه را در تعدادی از خانه‌های سالخورده به جامانده از تهران قدیم پیدا کرد. خانه نصیرالدوله (خانه آصفی) واقع در کوچه مدرس و سرای کاظمی در امامزاده یحیی(ع) درشکه‌خانه داشته‌اند و آثار آن هنوز هم موجود است.
در برخی از خانه‌های تاریخی از جمله ناصرالدین میرزا، کوچه آن محل درشکه خانه بوده که مدت‌هاست تغییر ماهیت داده است. کوچه مروی و برخی از محدوده خیابان ۱۵ خرداد هم چنین وضعی داشته‌اند اما تردد درشکه در هسته مرکزی بازار امکان‌پذیر نبوده چون تردد مردم و فعالیت واحدهای صنفی مانع از این تحرک‌ها بوده است. با این وجود در آن زمان تاجران و صاحب منصبان حکومتی با اسب و قاطر به داخل هسته مرکزی بازار تردد داشتند.
ظهور و سقوط امپراتوری درشکه‌ها
نخستین کالسکه در دوره صفویه به وسیله یکی از بازرگانان روسی، به شاه‌عباس دوم هدیه شد که استفاده چندانی از آن به عمل نیامد. قبل از متداول شدن کالسکه بخاری در میان اشراف و اعیان، کالسکه‌ـ شبیه‌ترین وسیله به اتومبیل‌ـ از زمان ناصرالدین شاه رایج شد.
در سال ۱۲۶۴ هجری قمری (نخستین سال سلطنت ناصرالدین شاه) مهندسی فرانسوی موفق به گرفتن امتیاز ماشین دودی از شاه شد که بعدها رسماً این امتیاز طبق یک قرارداد ۹۹ ساله به بلژیکی‌ها واگذار شد.
از طرفی وضع محله‌های شهر برای تردد وسایل نقلیه چرخدار مناسب نبود بنابراین ناصرالدین شاه به پیروی از شیوه حمل‌ونقل داخل شهری اروپا، دستور کشیدن خط آهنی معروف به واگن اسبی را داد.
در جنگ بین‌الملل اول، ایاب ذهاب و حمل‌ونقل اشیاء، از طریق چهارپا، درشکه و سپس کالسکه و گاری انجام می‌شد. گاری در قشون‌کشی روس‌ها، به ایران شناخته شد و درشکه نیز، هدیه آنها به افراد ذی‌نفوذ بود.
با ورود اتومبیل به شهرها و تمایل مردم به استفاده از ماشین، درشکه وسیله ایاب و ذهاب مردم اطراف شهر و روستا شد. نخستین اتومبیل ظاهراً از سال ۱۲۸۳ شمسی وارد ایران شد.
به نوشته کتاب تاریخ اقتصادی ایران درعصر قاجار، از بعد از ظهر روز ۲۸ فروردین ۱۳۴۱ مأموران اداره راهنمایی و رانندگی تهران درشکه‌ها، گاری‌های اسبی و چرخ‌های دستی در تهران را جمع‌آوری کردند و به این‌ترتیب به کار وسایل نقلیه کندرو در محله‌های جنوبی تهران پایان دادند.
از مرداد سال ۱۳۴۳ به بعد تنها درشکه‌هایی اجازه فعالیت در حومه تهران یافتند که معاینه‌فنی درشکه داشتند و بهداشت و سلامت کامل اسب‌های آنها تأیید شده بود. زمانی که مأموران اداره راهنمایی و رانندگی تهران درشکه‌های تهران را جمع‌آوری کردند، در شهر ۸۰۰ درشکه وجود داشت.
درشکه‌رانی آسان‌تر از اتومبیل سواری است!
سیدحسین حسینی، پیمانکار جدید درشکه‌سواری محدوده خیابان ۱۵ خرداد، مدت کوتاهی است که این وظیفه را برعهده گرفته است تا بتواند رضایت خاطر شهروندان را برآورده کند. با او درباره درشکه‌رانی در پایتخت گفت‌وگوی کوتاهی کرده‌ایم.
چند درشکه در محدوده بازار تهران فعالیت دارند؟
۳ دستگاه درشکه درمحدوده خیابان ۱۵ خرداد تا ناصرخسرو فعالیت می‌کنند. برخی از مردم دوست دارند ساعتی با این درشکه‌ها در محدوده تهران قدیم ترددکنند. گردشگران خارجی هم با کرایه ۲ تا ۳ ساعته در طول مسیرهای مورد نظر تردد کرده و با درشکه‌ها عکس می‌گیرند.
تعمیرات درشکه را چه کسی انجام می‌دهد؟
تعمیرات فنی آن را خودم به تنهایی انجام می‌دهم ولی لوازم مورد نیاز را از مشهد، قزوین، کاشان و اصفهان تهیه می‌کنم.
تاکنون سابقه درشکه‌رانی داشتی؟
قبلاً در میدان امام خمینی(ره) شهرتاریخی اصفهان کار کرده‌ام و حدود ۲۴ تا ۲۵ درشکه‌چی را مدیریت می‌کردم. البته این مجموعه نیز تحت نظارت شهرداری اصفهان اداره می‌شد هرچند که هزینه درشکه سواری در اصفهان حدود ۵ هزار تومان بود. البته ابتدا ۱۰ هزار تومان از شهروندان گرفته می‌شد که بعدها کاهش یافت.
این درشکه‌ها از نظر ظاهری با درشکه‌های قاجار چه تفاوتی دارند؟
درشکه‌ها دقیقاً شکل همان درشکه‌های دوره قاجار هستند. چیزی به آنها اضافه نشده است. فقط رنگ آنها کمی تغییر کرده است.
سورچی‌ها چگونه انتخاب می‌شوند؟
از داوطلبان امتحان کتبی می‌گیریم. آنها به همین سادگی انتخاب نمی‌شوند. اغلب این افراد از پدر و پدربزرگ خود درشکه‌داری یاد گرفته‌اند. برخی از اهالی قزوین و مشهد با این شغل خو گرفته‌اند. علاوه بر امتحان کتبی، نحوه بستن درشکه به اسب و خام به گردن اسب و سایر ملزومات را به‌طور عملی از آنها امتحان می‌گیریم.
سورچی‌ها اهل کدام شهر هستند؟
هرسه نفرشان اهل قزوین هستند که اخیراً ساکن تهران و کرج شده‌اند. معمولاً از ساعت هشت و نیم صبح تا یک ظهر فعالیت دارند. بعداز ناهار و نماز از ساعت دو و نیم ظهر تا هشت شب به همراه اسب‌ها درشکه‌رانی می‌کنند. فکرمان این بود تردد ماشین را از محدوده بازار کم کنیم ولی با تردد موتورسیکلت، خودروهای اداری و... مانع از تحرک درشکه‌ها شده‌اند. خوشبختانه تاکنون حادثه‌ای نداشته‌ایم.
اسب‌ها را کجا نگهداری می‌کنید؟
حدود ۶ اسب داریم که در بوستان آتش‌نشان واقع در خیابان خیام، جنب ایستگاه مرکزی مترو نگهداری می‌شوند. هرکدام از این اسب‌ها بین ساعات ناهار و نماز سورچی‌ها تعویض می‌شوند تا حیوان‌ها آسیب نبینند. نعل‌بندی این اسب‌ها همان جا صورت می‌گیرد و برای جلوگیری از سر خوردن در معابر روی نعل‌ها لاستیک نصب کرده‌ایم.
رانندگی سخت‌تر است یا درشکه‌رانی؟
رانندگی با اتومبیل سخت‌تر است چون اسب‌ها با سورچی ارتباط خوبی دارند اما اتومبیل‌ها نه! هر روز صبح با صدای اتومبیلم اسب‌ها شیهه می‌کشند تا زمانی که دستی به سرو صورتشان نکشم آرام نمی‌گیرند. اسب‌ها، حیوانات با محبتی هستند.
منبع: همشهری
