غارها؛ گنجینه‌های ناشناخته خراسان رضوی
در گوشه و کنار این استان می‌توان غارهای زیبا و منحصر به فردی مشاهده کرد که طبیعت گردان و کوهنوردان را به خود می‌خواند. هرچند مطابق بررسی‌های اولیه، خراسان رضوی با بیش از ۲۲۰ تا ۳۰۰ غار شناسایی شده می‌تواند در حوزه جاذبه‌های غارنوردی، دارای ظرفیت‌های عظیمی باشد، اما شاید کمتر کسی با غارهای این استان آشنا باشد.
در واقع غارها از جمله مهمترین ذخایر طبیعی و میراثی این استان هستند و ضمن اینکه منابعی غنی برای تأمین آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند، آثار تاریخی و سنگ نگاره‌های کم نظیری در آنها یافت می‌شود و از این لحاظ، مکان‌هایی پراهمیت برای جذب گردشگر به حساب می‌آیند.
غارها همچنین زیستگاه بسیاری از جانداران نادر از جمله خفاش‌های کمیابی هستند که وجود آنها برای مبارزه با آفات، رشد گیاهان و سلامت درختان موجود دارای اهمیت بسیاری است.
بنابراین غارها هم میراث طبیعی ارزشمندی و هم میراث فرهنگی مهمی محسوب می‌شوند و از این رو، حفظ اکوسیستم و آثار تاریخی موجود در غارها هم از نظر ارزش‌های زیست‌محیطی و هم از نظر درآمدزایی بسیار حائز اهمیت است.
دانشیار ژئومورفولوژی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در همین خصوص به ایسنا گفت: هرچند به لحاظ علمی غار یک مجرای زیرزمینی طبیعی است که قطر آن می‌تواند چند سانتیمتر باشد و تا ده‌ها متر هم ادامه پیدا کند، ولی به لحاظ دیدگاه عمومی غار دهلیز یا مجرایی است که انسان بتواند وارد آن شود در صورتی که این دو تعریف با یکدیگر متفاوت هستند.
ابوالفضل بهنیافر با بیان اینکه غارهای خراسان رضوی عمدتاً غارهایی هستند که از سنگ‌های آهکی یا سنگ‌های کارست تشکیل می‌شوند، عنوان کرد: حدود ۹۵ درصد غارهای خراسان رضوی در سنگ‌های آهکی تشکیل می‌شوند که غارهای محدوده بینالود از جمله غار مغان و همچنین غارهای هزار مسجد و کپه داغ در مسیر کلات نیز از آن جمله هستند.
وی با اشاره به اینکه ۵ درصد دیگر غارها که عمق زیادی هم ندارند از گرانیت تشکیل می‌شوند و در ماسه سنگ‌ها هم هستند، بیان کرد: غارهای نمکی هم در خراسان رضوی داریم که در سنگ‌های نمک و گچی تشکیل می‌شوند که غار معدن نمک در نیشابور از آن جمله است.
دانشیار ژئومورفولوژی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد گفت: چون در منطقه خراسان به خصوص ارتفاعات پتانسیل تشکیل غار در دوره‌های گذشته بسیار بوده لذا امروز تنوع بسیار زیادی از غارها را در سنگ‌های آهکی و نمکی منطقه داریم، از این نظر پتانسیل پراکنده غار و تعداد غارها در خراسان رضوی خوب است.
بهنیافر با اظهار تأسف از اینکه مطالعه در خصوص غارها بسیار کم انجام شده است، افزود: غارها از نظر پراکندگی عمدتاً در ارتفاعات بینالود، کپه داغ، هزار مسجد، ارتفاعات تربت‌جام و تربت‌حیدریه هستند. می‌طلبد در این خصوص کارهای تحقیقاتی بیشتری صورت گیرد.
بهنیافر عنوان کرد: اگر سازندهایی که غار در آنها تشکیل می‌شود را در خراسان رضوی طبقه‌بندی کنیم اولویت اول را سازندهای آهکی و کارستی دارند، سپس غارهای تشکیل شده در سنگ گچ، در ادامه غارهایی که در سنگ نمک یا هالیت تشکیل می‌شوند، اولویت سوم غارهایی که در ماسه سنگ‌ها و سیلیکات‌ها تشکیل شده و در نهایت غارهای هوازده هستند.
وی با بیان اینکه غارهای هوازده بر اثر ریزش درز و شکاف‌ها و کانال‌هایی که داخل ارتفاعات یا شکاف‌هایی که در ارتفاعات تشکیل شده و ریزش می‌کند تشکیل می‌شود، اذعان کرد: در مجموع ۵ سازند برای غارها داریم که شامل آهکی‌ها، گچی‌ها، نمکی‌ها، سیلیکات‌ها و غارهای هوازده هستند.
دانشیار ژئومورفولوژی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در ادامه به مهمترین ویژگی‌های غارهای این استان اشاره کرد و گفت: غارهای خراسان چند ویژگی زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی بارز دارند.
وی افزود: مهمترین ویژگی اینکه عمدتاً در محل درز و شکاف‌های بزرگ سنگ یا در محل گسل‌ها تشکیل شده‌اند، همچنین در سازندهای غاری عمدتاً سنگ آهک مقداری انحلالش در دوره‌های گذشته که شرایط آب و هوایی رطوبت بیشتری داشته و آب و هوا مقداری مرطوب بوده بیشتر است.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه قدمت غارها مربوط به چندین میلیون سال گذشته است به همین دلیل در زمان حال که این غارها را می‌بینیم نشان می‌دهد که اقلیم گذشته بسیار مرطوب‌تر بوده است.
وی همچنین در خصوص سومین ویژگی زمین‌شناسی غارها گفت: عمدتاً در برخی از غارها علاوه بر طول، غار به صورت عمقی هم در زمین فرو می‌رود که غار مغان از آن جمله است.
دانشیار ژئومورفولوژی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد دو طبقه بودن برخی از غارها را از دیگر ویژگی‌های زمین‌شناسی آنها دانست و افزود: غارهای دو طبقه معمولاً در مناطقی که سطح آب زیرزمینی پایین رفته است تشکیل شده‌اند.
گردشگران آسیب رسانی‌های بسیاری به اکوسیستم غار وارد می‌کنند
مدرس غارنوردی و عضو هیات کوهنوردی خراسان رضوی در ادامه در خصوص اهمیت غارها به ایسنا گفت: حضور گردشگران در عناصر اقلیمی درون غارها مانند رطوبت و دما تأثیر بسیاری دارد.
حمید نظام دوست، افزود: هر چند مدیریت بهره‌برداری از غار و رعایت استانداردهای خاصی دارد اما گردشگران آسیب رسانی‌های بسیاری می‌توانند به اکوسیستم غار وارد کنند.
وی گفت: در بسیاری از غارهای کشور مانند غار علی‌صدر که جنبه گردشگری دارد یا غار مغان در خراسان رضوی ورود گردشگر به غار کاملاً غیراستاندارد است و باید طبق یک اصول اکوسیستمی وارد شوند.
عضو هیات کوهنوردی خراسان رضوی اظهار کرد: جنبه حفاظتی غار اینکه یک غار تا چه تعداد گردشگر را می‌تواند تحمل کند باید رعایت شود، هر انسانی که وارد غار می‌شود ۱۰۰ وات انرژی وارد غار می‌کند.
وی با بیان اینکه ورود یک‌باره صدها نفر توریست به غار و ایجاد گرمای بسیار عملاً اکوسیستم غار به هم می‌ریزد و سروصدا و خفاش‌های غاری عقب‌نشینی می‌کنند، افزود: اگر خفاش‌های غاری عقب‌نشینی کنند و به عمق غار بروند به مرور از بین می‌روند و حتی منقرض می‌شوند، وارد شدن گردشگر به غار باید با مدیریت استاندارد و علمی خاصی باشد.
نظام دوست تأکید کرد: باید گردشگران را بر اساس ظرفیت تحمل‌پذیری غار وارد غارها کنیم، به عنوان مثال سالیانه فقط ۱.۵ میلیون نفر گردشگر اجازه ورود به غار کرم شب‌تاب در نیوزیلند دارند، به همین دلیل توریست‌ها را طبقه‌بندی می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه با توجه به ظرفیت تحمل‌پذیری غار باید گردشگر را بپذیرند در غیر این صورت جامعه جانوری غار، باستان‌شناسی غار و سازندهای غاری که ایجاد شده آسیب‌پذیر می‌شوند و به مرور از بین می‌روند، عدم شناخت علمی غارها موجب شده که شاهد بروز برخی مشکلات باشیم.
عضو هیات کوهنوردی خراسان رضوی در ادامه خاطرنشان کرد: هرکجا اعلام می‌کنیم غار جدید کشف شده بلافاصله گردشگران هجوم می‌برند و داخل غار را به لحاظ اکوسیستمی آسیب‌رسانی بسیاری می‌کنند، از همه بدتر اینکه زباله‌های بسیاری می‌ریزند و منابع آب داخل غار را آلوده می‌کنند.
علیرغم اینکه عمر میراث طبیعی موجود در برخی از غارهای این استان به میلیون سال می‌رسد، اما تا حد زیادی مورد غفلت نهادهای متولی قرار گرفته و حضور بی‌ضابطه گردشگران، این میراث طبیعی و تاریخی ارزشمند را در جای جای این خطه به خطر انداخته است.
در حالی بخش زیادی از غارهای خراسان رضوی از نظر ارزش‌های طبیعی و آثار تاریخی جزو کم نظیرترین غارهای کشور محسوب می‌شوند که متأسفانه موضوع بهره‌برداری درست و لزوم حفاظت از غارها مورد غفلت نهادهای متولی قرار گرفته است.
بر اساس اعلام محیط‌زیست این استان دارای ۳۰ دهنه غار شاخص است که برخی از این غارها به دلیل ویژگی‌های خاص دارای شهرت هستند. بدون شک مشارکت مردم و جوامع محلی یکی از اصلی‌ترین راهکارهای حفاظت از غارها است.
منبع: ایسنا
