ریشه‌های روانی خشونت در فضای مجازی

دکتر مریم رسولیان* | این روز‌ها تأثیرگذاری فضای مجازی بر نگاه و روان انسان‌ها و جامعه کمتر از اتفاقات دنیای واقعی نیست. متأسفانه هر بار به دلیلی شاهد موجی از این گونه رفتار‌های مخرب و خشونت بار در فضای مجازی هستیم و این موضوع تا مدتی ذهن بخشی از جامعه و مدیران را درگیر خود کرده و سؤال‌هایی را در ذهن آن‌ها ایجاد می‌کند.

سؤالاتی از این قبیل که علت رفتار‌های خشونت بار در فضای مجازی چیست و از همه مهمتر اینکه چطور می‌توان از وقوع این اقدامات پیشگیری کرد؟

واقعیت این است که بسیاری از افرادی که در فضای مجازی دست به اقدامات خشونت‌بار می‌زنند، نه تنها از سلامت روان نسبی برخوردارند، بلکه افرادی معقول و منطقی در جامعه هستند، اما خصوصیات این فضا به گونه‌ای است که واکنشی دیگرگونه را در افراد برمی‌انگیزاند. یکی از خصوصیات مهم فضای مجازی که باعث پسرفت رفتاری در افراد می‌شود، حذف سرنخ‌های غیرکلامی از این فضا است؛ سرنخ‌های کلامی به معنای لحن صدا و شیوه بیان کلمات، حالت‌های چهره‌ای و وضعیت بدن و دست‌ها است.

فضای مجازی، محدودیت‌هایی دارد که اغلب در نظر گرفته نمی‌شود و به طور اشتباه به‌عنوان رابطه‌ای کامل و قابل جایگزین با رابطه واقعی فرض می‌شود. این خطا به قیمت آن تمام می‌شود که تعبیر و تفسیر داده‌ها، با خطای زیادی همراه شود و بنابراین، دید دو طرف گفتگو از ماجرا، فاصله زیادی داشته باشد و همین امر باعث جرقه‌زدن آتش خشونت می‌شود که نمونه‌های آن را در بحث‌های گروهی در شبکه‌های اجتماعی مجازی بسیار دیده‌ایم.

شاید این تجربه را داشته باشید که گروهی که در فضای مجازی به بحثی پرتنش و توأم با خشونت و پرخاش با هم پرداخته‌اند، وقتی حضوری باهم ملاقات کرده‌اند، حتی اگر بر سر موضوع مورد اختلاف هم صحبت نکنند، گویی اختلاف نظر‌ها را آن چنان پراهمیت نمی‌بینند و حس می‌کنند تحمل یکدیگر برای‌شان آسان‌تر شده است.

سرنخ‌های غیرکلامی مانند لحن صدا، تغییرات در چهره، حرکت دست‌ها، زبان بدن، همه و همه کمک می‌کند که برداشت فرد از کلامی که بیان می‌کند، با این سرنخ‌ها ادغام شود؛ سرنخ‌هایی که حاوی پیام دوستی و آشتی‌جویی است و حتی اگر محتوای کلام دلالت بر اختلاف نظر و دیدگاه داشته باشد، ادغام آن با سرنخ‌های غیرکلامی آشتی‌جویانه و مسالمت‌آمیز، آن را تلطیف و تعدیل می‌کند و در طرف مقابل، حس خشم و کینه را برنمی‌انگیزد.

برعکس این حالت در ارتباطات فضای مجازی رخ می‌دهد، یعنی جایی که خبری از داده‌های غیرکلامی مانند لحن صدا و حالت‌های چهره‌ای و زبان بدن نیست و فرد مقابل فقط و فقط با متن و کلمات بی‌صدا مواجهه دارد، در این فضا ذهن خواننده، برداشت خود را از متن دارد و با تخیلات و حدس و گمان‌های خود مطلب را تحلیل می‌کند که ممکن است با دیدگاه اصلی گوینده تفاوت زیادی داشته باشد. این امر باعث تشدید اختلافات و واگرایی بیشتر و بیشتر خواهد شد و تنش و هیجانات منفی را در فضای گفتگو دامن می‌زند.

پر شدن حس خشم، زمینه‌ساز پرخاشگری
همه ما بیش و کم از وجود حس خشم در جامعه آگاهی داریم. محرومیت به معنی وجود مانعی برای رسیدن به خواسته‌ها یک عامل اصلی احساس خشم است، بی‌ثباتی اقتصادی، تهدیدات خارجی، اغتشاشات و خطر تروریسم و خلاصه ناامنی اجتماعی ـ. اقتصادی در کنار حس تبعیض و نابرابری، باعث احساس محرومیت و ناامیدی نسبت به آینده و تقویت حس خشم شده است.

در حالی که خشم یک حس طبیعی برای همه انسان‌ها است، وقتی راه سالم و سازنده ابراز آن در دسترس افراد نباشد، تبدیل به خشونت و پرخاشگری می‌شود. ابراز نامناسب خشم درونی تجربه شده می‌تواند به آبرو و روان افراد جامعه آسیب بزند. در چنین شرایطی، مشاهده نمود‌های خشم و پرخاش در فضای مجازی هم دور ازانتظار نیست.

مواردی که این روز‌ها از خشونت و پرخاشگری در فضای مجازی می‌بینیم، شکل‌هایی از ابراز خشم است که راه ابراز سالم خود را نیافته و آن را به شکل نامتناسب متوجه افرادی می‌کند که در این فضا بیشتر مورد توجه هستند و حساسیت و نگاه‌های بیشتری را به سمت خود جلب می‌کنند.

هنرمندان و بویژه بازیگران و مجریان تلویزیونی، ورزشکاران و حتی دولتمردان همه و همه از هدف‌های محتمل برای چنین ابراز خشونت‌هایی هستند. بویژه آن‌ها که به‌دلیل داشتن ثروت یا موقعیت برتر اجتماعی، باعث برانگیخته شدن حس تبعیض در دیگر افراد جامعه می‌شوند، یا افرادی که مسئولیتی در جامعه دارند و همه مسئول وضعیت ناامن اجتماعی تلقی می‌شوند، از تیررس خشونت‌های افراد در امان نخواهند ماند.

حضور بدون محدودیت
یکی از خصوصیات فضای مجازی آن است که به علت دسترسی آسان و کم هزینه افراد به فضای ارتباط جمعی، همه افراد امکان رساندن صدای خود را به دیگران در سطح جامعه پیدا می‌کنند. این امرِ مطلوب که به معنای تساوی و برابری حق افراد قلمداد می‌شود، از جهاتی باعث بروز مشکلاتی در این فضا می‌شود. در مواردی محتوای بی‌کیفیت، فاقد مبنای علمی مشخص و گاه کینه‌توزانه و تخریب‌کننده، تولید می‌کند، بدون آنکه حضور و نگاه دقیق و علمی و نقادانه‌ای را شنونده حرف‌های خود حس کنند. در این صورت، باز احتمال اقدام به رفتار‌های مخرب بیشتر خواهد شد و آسیب‌های این فضا را
بیشتر می‌کند.

*رئیس انجمن روانپزشکان

منبع: ایران