تصاویر؛ پیشرفت خیره‌کننده جنگنده‌های چینی؛ جهش یک‌شبه از مونتاژ به ساخت جنگنده رادارگریز

تا همین چند دهه پیش، نیروی هوایی چین چیزی بیش از ناوگانی از جنگنده‌های مونتاژشده با فناوری‌های دوران جنگ سرد نبود؛ هواپیماهایی که عمدتاً برگرفته از مدل‌های شوروی و فاقد نوآوری مستقل بودند؛ اما آن روزها گذشته‌اند.

امروز در بحبوحه‌ی رقابت‌های ژئوپلیتیکی و تحولات نظامی، آسمان آسیا و فراتر از آن شاهد پرواز نسل جدیدی از جنگنده‌های چینی است؛ از J-10C چندمنظوره تا J-20 رادارگریز و حتی پروژه‌های بلندپروازانه‌ای چون J-36 که نوید ورود به نسل ششم را می‌دهند. هرچند مسیر چین برای تثبیت نام خود به‌عنوان بازیگری مستقل و پرنفوذ در صنعت هوانوردی نظامی بدون چالش نیست؛ ولی دیگر نمی‌توان آن را یک کپی‌کار صرف تلقی کرد.

در این مطلب مروری خواهیم داشت بر مسیر پیشرفت خیره‌کننده‌ی جنگنده‌های چینی: از دوران وابستگی و مهندسی معکوس تا تولد فناوری‌های بومی و رؤیای پیشتازی در نبردهای آینده.

نیروی هوایی ارتش آزادی‌بخش خلق چین (به‌اختصار PLAAF) امروزه در زمره‌ی نیرومندترین نیروهای هوایی جهان قرار دارد؛ اما این جایگاه حاصل سال‌ها تلاش، آزمون‌وخطا و عبور از مسیر دشواری است که باتکیه‌بر فناوری خارجی آغاز شد و به خودکفایی در طراحی و تولید جنگنده‌های پنهان‌کار نسل پنجم انجامید.

اگرچه PLAAF به‌طور رسمی در ۱۱ نوامبر ۱۹۴۹ و هم‌زمان با پیروزی کمونیست‌ها در جنگ داخلی چین بنیان‌گذاری شد، ریشه‌های شکل‌گیری هوانوردی نظامی چین به سال ۱۹۲۴ بازمی‌گردد. در آن زمان، حزب کمونیست گروه کوچکی از جوانان را برای آموزش پرواز نظامی به مدرسه هوانوردی گوانگژو فرستاد. این کادِت‌ها بعدها برای آموزش پیشرفته به اتحاد جماهیر شوروی اعزام شدند و نقشی بنیادین در شکل‌گیری نیروی هوایی آینده ایفا کردند.

در سال‌های نخست PLAAF ترکیبی از هواپیماهای غنیمت‌گرفته‌شده از کومینتانگ و هواپیماهای اهدایی شوروی را در اختیار داشت؛ اما تجربه‌ی تلخ جنگ کره خیلی زود به رهبران چین نشان داد که قدرت هوایی نه دپارتمانی لوکس، بلکه عنصری حیاتی در حفظ تمامیت ارضی و تأثیرگذاری ژئوپلیتیکی به شمار می‌رود.

امروز PLAAF با جنگنده‌های نسل پنجمی نظیر J-20 Mighty Dragon که چین را به دومین کشور جهان دارای جنگنده شناساگریز عملیاتی تبدیل کرده و پروژه‌هایی چون J-35 که برای صادرات در نظر گرفته شده‌اند، نه‌تنها ضامن امنیت ملی چین بلکه نیرویی تعیین‌کننده در توازن نظامی آسیا - اقیانوسیه محسوب می‌شود.

آغاز راه چین در عرصه‌ی هوانوردی نظامی با وابستگی کامل به اتحاد جماهیر شوروی همراه بود. در سال ۱۹۵۰، در آغاز جنگ کره، PLAAF کمتر از ۱۰۰ هواپیمای جنگی در اختیار داشت؛ اما ورود به این جنگ، نیاز فوری به تقویت نیروی هوایی را روشن کرد و به کاتالیزوری در رشد سریع آن بدل شد.

در همین دوران، شرکت هواپیماسازی شِـنیانگ برنامه‌ی ساخت نسخه‌ی آموزشی دونفره‌ی میگ-۱۵ یو‌تی‌آی را با نام JJ-2 آغاز و بخشی از قطعات مورد نیاز برای نگهداری هواپیماهای وارداتی را در داخل کشور تولید کرد. تا سال ۱۹۵۴، PLAAF به بیش از ۲۰ لشکر هوایی با صدها فروند هواپیما مجهز شده بود و طبق برخی گزارش‌ها حدود ۳ هزار فروند هواپیمای عملیاتی را تحت مالکیت داشت.

هرچند این آمار اهمیت قدرت هوایی نزد رهبران چین را بازتاب می‌داد؛ اما همچنین وابستگی عمیق به فناوری و پشتیبانی خارجی را نیز آشکار می‌کرد.

اوایل دهه‌ی ۱۹۶۰، روابط میان چین و شوروی به‌شدت تیره شد و اتحاد شوروی تمامی مشاوران فنی، اقتصادی و نظامی خود را از چین فراخواند. این بحران در حالی رخ داد که حقوق قانونی تولید برخی جنگنده‌های شوروی از جمله میگ ۱۵، ۱۷، ۱۹ و ۲۱ به چین واگذار شده بود؛ اما بخش بزرگی از اطلاعات فنی و تجهیزات حیاتی همچنان در اختیار شوروی باقی‌مانده بود.

J-7

J-6

حالا چین برای حفظ توان هوایی خود، چاره‌ای جز رجوع به مهندسی معکوس نداشت. در این دوران، نسل اول جنگنده‌های ساخت داخل متولد شد:

• J-5، نسخه‌ی مهندسی معکوس MiG-17
• J-6، کپی MiG-19 و نخستین جنگنده‌ی مافوق‌صوت تولید انبوه چین
• J-7، بر پایه‌ی MiG-21 با اصلاحاتی در سیستم هیدرولیک و چیدمان مخازن سوخت

طراحان چینی خیلی زود دریافتند که کپی‌برداری صِرف آن‌ها را به جایگاه مطلوب نمی‌رساند. همین تصدیق وضعیت بود که در دهه‌های بعدی راه را برای توسعه‌ی طراحی‌های مستقل هموار کرد.

در دهه‌ی ۱۹۶۰، چین نخستین گام‌های جدی خود را برای طراحی مستقل جنگنده‌های مافوق‌صوت برداشت. پروژه‌ی J‑8 که از همین دوران آغاز شد، اولین تلاش واقعی چین برای ساخت جنگنده‌ای با تکیه‌بر توان داخلی به‌شمار می‌رفت. طراحی اولیه‌ی هواپیما در سال‌های پایانی دهه‌ی ۶۰ صورت گرفت؛ اما وقوع انقلاب‌فرهنگی، فرایند توسعه را به‌شدت کند کرد.

نمونه‌ی آزمایشی J‑8 سرانجام در ۵ ژوئیه ۱۹۶۹ پرواز کرد و پس‌از چند سال اصلاح و بازبینی، نسخه‌ی نهایی آن در دسامبر ۱۹۷۹ آماده شد. تولید انبوه و ورود رسمی این جنگنده به خدمت نیز از مارس ۱۹۸۰ صورت گرفت. پروژه‌ی جی ۸ نقطه‌ی عطفی در تلاش‌های چین برای دستیابی به خودکفایی در صنایع هوایی بود؛ چراکه پکن موفق شد برای اولین‌بار بدون تکیه بر طراحی یا نظارت شوروی، یک جنگنده عملیاتی تولید کند.

در این رقابت، سه پیشنهاد از طرف شرکت‌های حاضر مطرح شد:

• شرکت شنیانگ با طرحی مبتنی بر پروژه‌ی لغوشده J‑13 و استفاده از بال‌هایی مشابه F‑16
• شرکت هنگدو با طراحی متغیرالجناح (امکان تغییر زاویه بال‌ها نسبت به بدنه) الهام‌گرفته از MiG‑23 یا Su‑24
• مؤسسه‌ی طراحی هواپیما چنگدو (CADI) با طرحی بر پایه‌ی پروژه‌ی لغوشده‌ی J‑9 که شباهت‌هایی به جنگنده‌ی سوئدی Saab 37 Viggen داشت

فوریه ۱۹۸۴، طرح CADI به‌عنوان گزینه‌ی نهایی انتخاب شد و یک ماه بعد مسئولیت توسعه و تولید جت جدید را به‌طور رسمی به مؤسسه‌ی طراحی و کارخانه جنگنده‌سازی چنگدو سپردند؛ پروژه‌ای که بعدها به تولد جنگنده‌ی معروف J‑10 انجامید.

این انتخاب فصل تازه‌ای در طراحی هواپیماهای نظامی چین را گشود و زمینه‌ساز موفقیت‌های آینده صنعت هوایی چینی‌ها نیز شد؛ از جمله توسعه‌ی جنگنده‌های نسل چهارم و پنجم که اکنون در شمار مدرن‌ترین جنگنده‌های جهان قرار دارند.

امروز چین باتکیه‌بر شرکت‌هایی نظیر چنگدو (Chengdu)، شنیانگ (Shenyang)، هونگدو (Hongdu)، شیان (Xi’an) که همگی زیرمجموعه‌ی AVIC محسوب می‌شوند، به‌طور هم‌زمان جنگنده‌های نسل چهار، چهارونیم، نسل پنجم پنهان‌کار و نمونه‌های آزمایشی نسل ششم را در خط تولید دارد.

چنگدو J-20 که با لقب «اژدهای توانا» شناخته می‌شود، بی‌تردید نماد اقتدار صنعت هوافضای چین است و ورود چینی‌ها را به جمع نخبگان تولیدکنندگان جنگنده‌های مخفی به‌خوبی نمایان می‌کند. این جنگنده نسل پنجم که اولین پرواز خود را ۱۱ ژانویه ۲۰۱۱ انجام داد، چین را به دومین کشور جهان تبدیل کرد که جنگنده‌ای رادارگریز و عملیاتی را به خدمت گرفته است.

جی ۲۰ تنها به‌خاطر طراحی پیشرفته خود در دنیای هوافضا معروف نیست. این هواپیمای دوموتوره که ابتدا از موتورهای روسی AL-31FN بهره می‌برد، اکنون به موتورهای بومی WS-10C تجهیز شده است و به‌زودی به موتور پیشرفته‌ی WS-15 مجهز می‌شود. سال ۲۰۲۴، تصاویری از نمونه‌های اولیه‌ی جنگنده J-20 با موتور WS-15 منتشر شد که نشان‌دهنده‌ی نزدیک‌شدن این موتور به مرحله تولید سریالی است.

گزارش‌های ۲۰۲۴ نشان می‌دهند که شو شیانگانگ استاد و متخصص برجسته‌ی دانشگاه شاندونگ و تیمش موفق به توسعه بلورهای کاربید سیلیکون (SiC) فوق‌خالصی شده‌اند که برد رادار AESA این جنگنده را سه برابر افزایش می‌دهد؛ پیشرفتی که به‌ویژه در عملیات شناسایی و پیگیری اهداف دشمن، قدرت فوق‌العاده‌ای به جی ۲۰ می‌بخشد.

سال ۲۰۲۴، نسخه‌ی دو سرنشین J-20S به‌طور رسمی در نمایشگاه هوایی ژوهای رونمایی شد که نه فقط قابلیت جنگ هوایی دارد، بلکه به‌عنوان سکوی هشدار و کنترل هوابرد (AEW&C) عمل می‌کند و می‌تواند در قالب مرکز فرماندهی هوایی، حملات و عملیات‌های اکتشافی پهپادهای جنگی را هماهنگ کند.

اگر جی ۲۰ را نماد آینده‌ی صنعت هوافضای چین بدانیم، بی‌تردید J-10 به‌عنوان ستون فقرات نیروی هوایی چین در حال و آینده نزدیک شناخته می‌شود. این جنگنده‌ی متوسط‌وزن و تک‌موتوره که با طراحی دلتای بال و کانارد می‌تواند به سرعت ماخ ۱٫۸ برسد، از سال ۲۰۰۲ تا به امروز تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است.

J-10A، نخستین نسخه‌ی عملیاتی جنگنده J-10، از رادار کنترل آتش بومی Type 1473 با آنتن آرایه‌ای مکانیکی بهره می‌برد. این رادار قادر بود تا ۱۰ هدف را شناسایی کند و هم‌زمان با دو هدف (با موشک‌های راداری نیمه‌فعال) یا چهار هدف (با موشک‌های راداری فعال) درگیر شود. نیروی هوایی چین از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۴، بیش از ۲۲۴ فروند J-10A تک‌نفره و همچنین حدود ۴۸ فروند J-10AS دونفره تولید کرد.

با ورود J-10B در سال ۲۰۰۹، طراحی جنگنده J-10 دستخوش تحولی عظیم شد. این نسخه از ورودی فراصوت بدون حرکت‌دهنده (DSI) بهره می‌برد که با حذف بخش‌های متحرک، وزن را کاهش داده و امضای راداری هواپیما را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد.

سیستم هدف‌یابی الکترواپتیک (EOTS) جنگنده J-10B شامل سنسور مادون‌قرمز (IRST) و فاصله‌یاب لیزری، قابلیت شناسایی دشمن را بدون روشن‌کردن رادار میسر ساخت.

J-10C

جدیدترین عضو خانواده، J-10C است که نخستین پرواز خود را اواخر ۲۰۱۳ انجام داد و پس از چندین سال آزمایش‌ها و بهینه‌سازی‌های متعدد سال ۲۰۱۸ وارد خدمت عملیاتی شد.

جنگنده J-10C که رسانه‌های چینی از آن به‌عنوان جنگنده نسل ۴٫۵ یاد می‌کنند، به رادار AESA بومی مجهز شده است که قابلیت‌های بسیار پیشرفته‌ای در زمینه رهگیری، هدف‌گیری و مقابله الکترونیکی در اختیار خلبان قرار می‌دهد.

نقطه‌‌عطف تاریخی J-10C در ماه می ۲۰۲۵ رقم خورد؛ زمانی که این هواپیما در قالب نیروی هوایی پاکستان وارد میدان نبرد واقعی شد. عملکرد موفق و چشمگیر جی ۱۰ سی در درگیری‌های هوایی تنها طی سه روز رشد ۴۰ درصدی ارزش سهام شرکت هواپیماسازی چنگدو را به دنبال داشت. در پی این رویداد تحلیلگران نظامی آمریکا با «اطمینان بالا» تأیید کردند که J-10C دست‌کم دو هدف هوایی (از جمله یک فروند Rafale) را منهدم کرده است.

خانواده جنگنده‌های J‑11 که در رسانه‌های چینی با لقب «اژدهای پاسخگو» شناخته می‌شود، نماد مسیر تکاملی است که چین از کپی‌برداری مهندسی‌شده به‌سوی نوآوری مستقل و پیشرفته طی کرد. این خانواده که ریشه در طراحی جنگنده روسی Su‑27 Flanker دارد، امروزه به یکی از ارکان اصلی توان هوایی ارتش آزادی‌بخش خلق تبدیل شده است.

نخستین نسخه از سری جی ۱۱، یعنی J‑11A، درواقع مونتاژی از کیت‌های وارداتی روسی بود که در خاک چین انجام می‌شد؛ اما با معرفی J‑11B در سال ۲۰۰۲، شرایط کاملاً تغییر کرد. این نسخه نخستین جنگنده‌ای بود که به‌طور کامل با قطعات، سامانه‌ها و فناوری بومی طراحی و تولید شد. تجهیز J‑11B به موتور داخلی WS‑10A، رادار چینی Type 1493 و سامانه‌ی جنگ الکترونیک توسعه‌یافته در داخل کشور، آن را به نمادی از استقلال فناورانه‌ی چین تبدیل کرد.

J‑11B

J‑11

J‑11A

J‑11BG که در سال ۲۰۱۹ معرفی شد، جدیدترین گام در مسیر تکامل خانواده‌ی جی ۱۱ به‌شمار می‌رود. این مدل به رادار پیشرفته‌ی AESA، آویونیک به‌روزشده، سامانه‌ی نشانه‌گیری روی کلاه‌خود (HMD) و امکان شلیک موشک‌های پیشرفته PL‑10 و PL‑15 مجهز شده است. به‌علاوه نسخه‌های J‑11BH و J‑11BSH نیز با سازگاری برای عملیات دریایی، در اختیار نیروی دریایی ارتش چین قرار گرفته‌اند.

جنگنده J-35 شرکت شنیانگ، دومین جنگنده رادارگریز چین پس از J-20 محسوب می‌شود که چینی‌ها را تنها رقیب آمریکا در بهره‌گیری از دو نوع جنگنده نسل پنجم قرار داده است. این جنگنده که بر پایه‌ی پروتوتایپ FC-31 توسعه‌ یافت، در سال ۲۰۱۲ نخستین پرواز خود را انجام داد و اکنون در دو نسخه‌ی J-35A زمینی برای نیروی هوایی و J-35 دریایی برای ناوهای هواپیمابر تولید می‌شود. نسخه‌ی J-35A به‌تازگی در نوامبر ۲۰۲۴ در نمایشگاه هوایی ژوهای به طور رسمی رونمایی شد.

جی ۳۵ با طراحی دوموتوره و ترکیبی از ویژگی‌های F-22 و F-35 آمریکایی، قابلیت‌هایی فراتر از رقیب تک‌موتوره‌ی خود ارائه می‌دهد. این جنگنده مجهز به موتورهای WS-21 و در نهایت WS-19 پیشرفته، به سرعت ماخ ۱٫۸ می‌رسد و با سطح مقطع راداری ۰٫۰۰۱ مترمربع، قدرت رادارگریزی فوق‌العاده‌ای دارد.

از لحاظ تسلیحاتی، جی ۳۵ از محفظه‌ی داخلی با ۶ هاردپوینت و ۶ نقطه‌ی خارجی روی بال‌ها بهره می‌برد و مجموعاً تا ۸ تن تسلیحات حمل می‌کند. این جنگنده همچنین با قابلیت‌های پیشرفته‌ای مانند هماهنگی سیستم‌ها، قفل اهداف و اشتراک اطلاعات بلادرنگ با سایر پلتفرم‌ها شناخته می‌شود.

نسخه‌ی دریایی J-35 آزمایش کاتاپولت الکترومغناطیسی را روی ناو فوجیان با موفقیت پشت سر گذاشت و طبق گزارش‌ها، نقشی کلیدی در گسترش قدرت‌نمایی دریایی چین خواهد داشت. باتوجه‌به اینکه چین فناوری J-20 را در انحصار خود نگه داشته است، جی ۳۵ اولین جنگنده‌ی نسل پنج چین خواهد بود که برای صادارات نیز تولید می‌شود.

تکامل موتورهای جت چینی، یکی از پرچالش‌ترین؛ اما تعیین‌کننده‌ترین مسیرهای چین در راه رسیدن به استقلال نظامی به‌شمار می‌رود. آغاز این مسیر به موتور WS‑10 بازمی‌گردد؛ پروژه‌ای که در سال ۱۹۸۶ با حمایت دنگ شیائوپینگ کلید خورد و هدف آن ساخت موتوری هم‌تراز با AL‑31 روسی بود.

توسعه WS‑10 ساده نبود؛ چین به‌دلیل نداشتن دسترسی به کدهای نرم‌افزار روسی، مجبور شد سیستم کنترل موتور را از پایه بازنویسی کند؛ فرایندی که نزدیک به دو دهه طول کشید. نخستین نمونه‌ها با مشکلات کیفی متعدد روبه‌رو بودند؛ عمر مفید برخی نمونه‌ها حتی از ۳۰ ساعت هم فراتر نمی‌رفت، درحالی‌که موتورهای روسی مشابه پس از ۴۰۰ ساعت نیاز به بازسازی داشتند.

بااین‌وجود از سال ۲۰۰۹ نصب محدود WS‑10A روی جنگنده‌های J‑11B آغاز شد و در سال ۲۰۱۱، شرکت AVIC برنامه‌ای سراسری برای ارتقای کنترل کیفیت در زنجیره تولید راه‌اندازی کرد. این اصلاحات تدریجی سرانجام ثمر داد:

نسخه‌های WS‑10B و WS‑10C به سطحی از پایداری رسیدند که توانایی لازم برای پشتیبانی از جنگنده‌های مدرنی مانند J‑20 را نیز پیدا کردند. نسخه‌ی C با رانش بالاتر و نسبت رانش به وزن نزدیک به ۹٫۵، امکان پرواز مافوق‌صوت پایدار بدون پس‌سوز (supercruise) را برای J‑20 فراهم کرد.

در ادامه، موتور WS‑15 با نام رمز «امی» به‌عنوان گام نهایی چین برای رسیدن به استانداردهای نسل پنجم توسعه یافت. کار روی این موتور از اوایل دهه‌ی ۹۰ میلادی آغاز شد و در سال ۲۰۰۵ به نخستین تست موفق انجامید. سال ۲۰۰۹، نمونه‌ای از آن به رانشی در حدود ۱۶۰ کیلونیوتن دست‌یافت؛ اما چندین حادثه، از جمله انفجار یک نمونه در آستانه‌ی نمایشگاه هوایی ۲۰۱۸، روند پیشرفت را کند کرد.

مارس ۲۰۲۳ شرکت AECC اعلام کرد که تولید سریالی WS‑15 آغاز و تمام گلوگاه‌های فنی آن برطرف شده‌اند. تنها چند ماه بعد، J‑20 برای نخستین‌بار با دو موتور WS‑15 پرواز کرد و در سال ۲۰۲۴ تصاویر رسمی، پرواز این جنگنده با موتورهای بومی نسل پنجم را تأیید کردند.

توسعه موتورهای بومی به اینجا ختم نمی‌شود. موتور WS‑19 که برای جنگنده نسل پنجمی J‑35 طراحی شده، رانشی در حدود ۱۱۰ تا ۱۱۶ کیلونیوتن دارد و با نسبت رانش به وزن بالا، امکان پرواز سوپرکروز را به J‑35 می‌دهد.

هم‌زمان، موتور WS‑20 با نام دیگر WS‑188 به‌عنوان یک توربوفن بای‌پَس بالا برای هواپیمای ترابری راهبردی Y‑20 توسعه‌یافته است. این موتور بر پایه‌ی هسته WS‑10A طراحی شده و با تولید ۱۳٫۸ تن رانش، جایگزین موتورهای روسی D‑30 در ناوگان باری چین می‌شود.

خانواده‌ی رادارهای KLJ (شامل مدل‌های KLJ-7، KLJ-7A و KLJ-10)، نماد روند تکامل رادارهای چینی از سیستم‌های مکانیکی ساده به فناوری‌های پیشرفته AESA هستند.

KLJ-7 که در جنگنده JF-17 Thunder مورد استفاده قرار می‌گیرد، توانایی رهگیری تا ۴۰ هدف را دارد، از این میان ۱۰ هدف را به‌طور هم‌زمان در حالت Track-While-Scan (رهگیری هم‌زمان با اسکن) زیر نظر می‌گیرد و امکان درگیری هم‌زمان با ۲ هدف در برد فراتر از دید (BVR) را فراهم می‌کند.

نسخه‌ی پیشرفته‌تر رادارهای KLJ-7 یعنی KLJ-7A، با بهره‌گیری از حدود هزار ماژول فرستنده-گیرنده (TRM)، به قابلیت رهگیری هم‌زمان ۱۵ هدف و درگیری با ۴ هدف دست می‌یابد.

موشک PL-15 به‌عنوان پیشرفته‌ترین موشک هوا به هوای چین، توسط مؤسسه‌ی ۶۰۷ توسعه یافت. این موشک با هدایت راداری فعال، بردی تخمینی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ کیلومتر دارد و می‌تواند با سرعتی فراتر از ماخ ۵ پرواز کند. سیستم هدایت آن شامل ناوبری اینرسی، رادار AESA و دریافت به‌روزرسانی‌های میان‌راهی از طریق ماهواره بیدو و datalink دوطرفه است.

نسخه‌ی صادراتی PL-15E که بردی حدود ۱۴۵ کیلومتر دارد، برای نخستین‌بار در درگیری‌های می ۲۰۲۵ بین پاکستان و هند مورد استفاده قرار گرفت و عملکرد قابل‌توجهی از خود نشان داد.

پیشرفت چین در حوزه‌ی فناوری شناساگریزی و مخفی‌کاری (stealth) نه‌تنها به طراحی‌های ظاهری محدود نمی‌شود، بلکه ترکیبی پیچیده از مهندسی آیرودینامیک، مواد پیشرفته و پوشش‌های جذب‌کننده امواج راداری را در بر می‌گیرد.

جنگنده J‑20 با بهره‌گیری از مجموعه‌ی فناوری‌های شناساگریزی و مخفی‌کاری، دارای سطح مقطع راداری (RCS) بسیار پایین‌تری نسبت به جنگنده‌های معمولی است و همین ویژگی به آن اجازه می‌دهد تا دیرتر شناسایی و هدف قرار گیرد.

از جمله عناصر کلیدی در این زمینه می‌توان به استفاده از مواد جاذب رادار (RAM)، طراحی هندسی با زوایای شکست‌دهنده‌ی موج و پوشش‌های سطحی ضدرادار اشاره کرد که همگی در کاهش احتمال آشکارسازی راداری نقش دارند.

چین به‌تازگی گامی در جهت بهبود توان تشخیص نیز برداشته است. سال ۲۰۲۴، پژوهشگران دانشگاه شاندونگ موفق به تولید بلورهای فوق خالص کاربید سیلیکون (SiC) شدند؛ ماده‌ای پیشرفته که عملکرد رادارهای AESA را به‌طرز چشمگیری ارتقا می‌دهد. بنابر گزارش‌ها، استفاده از این بلورها باعث افزایش سه‌برابری بُرد تشخیص رادارها شده است.

در بخش پایانی سه مورد از پرمباحثه‌ترین قیاس‌هایی را که میان جنگنده‌های چینی و همتایان آمریکایی آن‌ها مطرح می‌شود، با شما مرور می‌کنیم‌.

مقایسه‌ی میان جنگنده‌های J‑20 Mighty Dragon چین و F‑22 Raptor آمریکا، در واقع تقابل دو فلسفه‌ی متفاوت در طراحی جنگده‌های نسل پنجم محسوب می‌شود: یکی مبتنی بر تسلط هوایی مطلق، دیگری متکی بر تطبیق‌پذیری، آگاهی موقعیتی و بُرد بلند.

F‑22 از سال ۲۰۰۵ وارد خدمت شد و تنها با ۱۸۷ فروند تولیدی، تا سال‌ها بی‌رقیب‌ترین جنگنده‌ی نسل پنجم عملیاتی جهان باقی ماند؛ اما با ورود J‑20 در سال ۲۰۱۷، این انحصار شکسته شد.

از منظر ابعاد، جی ۲۰ به‌وضوح بزرگ‌تر از اف ۲۲ است و با حجم داخلی بیشتر می‌تواند سوخت بیشتری حمل کند و به برد عملیاتی بلندتری دست یابد. جنگنده جی-۲۰ از نظر سقف پرواز اندکی بالاتر از اف-۲۲ قرار می‌گیرد، اما از نظر حداکثر سرعت و طبق منابع رسمی، پایین‌تر است.

جنگنده J-20 مجهز به سیستم مدرن DAS است که دید ۳۶۰ درجه و آگاهی موقعیتی بالا به خلبان می‌دهد. جنگنده F-22 در حال حاضر سیستم DAS ندارد و از فناوری قدیمی‌تر MLD استفاده می‌کند، اما قرار است در آینده به یک سیستم دفاعی فروسرخ (IRDS) مجهز شود که عملکردی مشابه DAS خواهد داشت و پوشش ۳۶۰ درجه برای هشدار موشکی فراهم می‌کند.

از سوی دیگر، جی ۲۰ توانایی حمل موشک‌های دوربرد PL‑15 و PL‑21 با بردی تا ۳۰۰ کیلومتر را دارد؛ ظرفیتی که آن را به تهدیدی جدی برای هواپیماهای پشتیبانی مانند AWACS و سوخت‌رسان‌ها تبدیل می‌کند.

مقایسه J-20 و F-35 بیش از هر چیز دونگاه متفاوت به مفهوم جنگنده‌ی نسل پنجم را نمایان می‌کند: اف ۳۵ که تا کنون بیش از ۱۰۰۰ فروند از آن تولید شده، با طراحی چندمنظوره و توانایی‌های متعادل در مأموریت‌های متنوع شناخته می‌شود؛ در مقابل جی ۲۰ عمدتاً برای برتری هوایی و ضربه دوربرد توسعه یافته است.

حداکثر سرعت جنگنده J-20 به طور رسمی ۲ ماخ اعلام شده، اما برخی منابع غیررسمی با توجه به آزمایش موتورهای جدید و قدرتمندتر WS-15 برای این جنگنده، احتمال دستیابی به سرعت‌های بالاتر تا ماخ ۲٫۳ را نیز مطرح کرده‌اند. در هر صورت، جی ۲۰ حدود ۲۵ درصد سریع‌تر از اف ۳۵ با حداکثر سرعت ۱٫۶ ماخ حرکت می‌کند. این سرعت بالاتر، در کنار برد پروازی بیشتر، برتری J-20 را در مأموریت‌های رهگیری سریع و حمله بلندبرد نمایان می‌کند.

بااین‌حال، اف ۳۵ در زمینه‌ی رادارگریزی و پنهان‌ماندن دست بالا را دارد. سطح مقطع راداری (RCS) این جنگنده حدود ۰٫۰۰۱۵ مترمربع تخمین زده می‌شود (تقریباً به‌اندازه یک توپ گلف) که از RCS تخمینی جی ۲۰ کمتر است، به‌ویژه به‌دلیل نبود کاناردهای جلویی که در جی ۲۰ وجود دارند و اثر راداری بیشتری ایجاد می‌کنند.

در عوض، جی ۲۰ در برخی زمینه‌ها برتری واضحی نسبت به رقیب دارد:

اینجا هم بدنه بزرگ‌تر هواپیما فضای داخلی بیشتری برای حمل مهمات فراهم می‌کند. استفاده از موتورهای جدید WS-15 این جنگنده را قادر می‌سازد تا بدون پس‌سوز (afterburner) به سرعت مافوق‌صوت برسد؛ قابلیتی که اف ۳۵ فاقد آن است. همچنین احتمال دارد موشک‌های دوربرد PL-15 که جی ۲۰ حمل می‌کند، برد بیشتری نسبت به موشک‌های AIM-120D آمریکا داشته باشند؛ عاملی که در درگیری‌های فراتر از دید (BVR) تعیین‌کننده خواهدبود.

مقایسه‌ی J-10C (Vigorous Dragon) چینی با F-16 (Fighting Falcon) آمریکایی یکی از جذاب‌ترین دوئل‌ها در دنیای جنگنده‌های تک‌موتوره نسل چهار و نیم است. هر دو در یک کلاس وزنی قرار دارند، به رادارهای AESA مجهزند و برای برتری هوایی و مأموریت‌های چندمنظوره طراحی شده‌اند. اما تفاوت‌های بنیادینی میان آن‌ها وجود دارد که سرنوشت نبرد را در شرایط واقعی تغییر می‌دهد.

جی 10C از موتور بومی WS-10B بهره می‌برد که در حالت پس‌سوز، حدود ۱۴۴ کیلونیوتن رانش تولید می‌کند. در طرف مقابل اف 16V از موتور مشهور Pratt & Whitney F100-PW-229 با رانش ۱۳۲ کیلونیوتن بهره می‌برد. این تفاوت ۱۰ درصدی در رانش، همراه با طراحی آیرودینامیک کانارد-دلتا J-10C، به این جنگنده در شتاب‌گیری و نرخ اوج‌گیری برتری می‌بخشد.

سرعت نهایی جی 10C حدود ماخ ۱٫۸ و سقف پرواز آن به ۱۸ هزار متر می‌رسد. در مقابل اف ۱۶ با سرعت بالای ۲ ماخ حرکت می‌کند، اما طراحی آن بیشتر به مانورپذیری عمومی و پایداری در نبردهای نزدیک متمرکز است.

اف 16V به رادار AN/APG-83 SABR مجهز است، محصولی با ریشه در فناوری‌های به‌کاررفته در اف۲۲ و اف۳۵. این رادار علاوه بر توان بالای کشف، به‌خوبی با سیستم‌های شبکه‌ای و جنگ الکترونیک یکپارچه می‌شود.

اگرچه رادارگریزی J-10C نسبت‌به نسل‌های قبل بهبودیافته است، همچنان طراحی کانارد آن باعث افزایش بازتاب راداری می‌شود. F-16 هم اصولاً برای رادارگریزی طراحی نشده و می‌توان گفت هیچ‌کدام از این دو جنگنده،‌ پنهان‌کار محسوب نمی‌شوند.

یکی دیگر از مزایای کلیدی J-10C را می‌توان بهره‌گیری از سیستم ردیابی مادون‌قرمز (IRST) دانست که به آن امکان تشخیص جنگنده‌های شناساگریز در فواصل متوسط و کوتاه را بدون امضای رادار می‌دهد، قابلیتی که در F-16 تعبیه نشده و رقیب آمریکایی را در مواجهه با جنگنده‌های نسل پنجم در جایگاه پایین‌تری قرار می‌دهد.

در زمینه‌ی تجربه‌ی رزمی، F-16 سابقه‌ای طولانی و اثبات‌شده در میدان نبرد دارد و در نسخه‌های به‌روزشده مانند F-16V نیز در عملیات‌های مدرن شرکت داشته است. در مقابل، حضور J-10C فقط در جنگ پاکستان و هند توسط چند منبع تایید شده است.

چین در دو دهه‌ی اخیر نه‌تنها صحنه‌ی بازی تولیدکنندگان جنگنده‌ها را جهان متحول ساخته، بلکه تلاش گسترده‌ای را نیز برای ورود به بازار تسلیحات هوایی جهانی آغاز کرده است. صادرات جنگنده‌های چینی، به‌ویژه مدل‌هایی مانند JF-17 Thunder، J-10CE و L-15، به نمادی از دیپلماسی نظامی پکن تبدیل شده‌اند که اهدافی فراتر از تجارت صرف را دنبال می‌کنند: رقابت با صادرکنندگان سنتی مانند آمریکا و روسیه.

چین همچنین در سال ۲۰۲۱ فروش ۲۰ فروند J-10CE را به پاکستان نهایی کرد که استفاده‌ی رزمی موفق از آن‌ها اعتبار جنگنده‌های چینی را در سطح بین‌المللی افزایش داد.

از طرف دیگر چین به گسترش بازار خود در کشورهای درحال‌توسعه می‌اندیشد. کشورهایی مانند میانمار، بنگلادش و نیجریه نیز به‌عنوان مشتریان جنگنده‌های چینی شناخته می‌شوند. میانمار چندین فروند JF-17 و همچنین جنگنده‌ی آموزشی-رزمی FTC-2000G را دریافت کرده و از پشتیبانی کامل چین در نگهداری و آموزش بهره‌مند شده است.

بااین‌حال مهم‌ترین چالش پیش روی صادرات جنگنده‌های چینی، به محدودیت‌های سیاسی و تحریم‌های اعمال‌شده از سوی کشورهای غربی بازمی‌گردد که باعث شده بسیاری از بازارهای اروپایی و حتی برخی کشورهای عربی به خرید تسلیحات چینی تمایلی نشان ندهند.

البته برخی کارشناسان هنوز نسبت به اعتبار رزمی و پایداری فنی جنگنده‌های چینی تردید دارند و استفاده محدود آن‌ها در میدان‌های واقعی جنگ را عاملی بازدارنده در جلب‌اعتماد سایر کشورها می‌دانند.

۲۶ دسامبر ۲۰۲۴، رسانه‌ها از پرواز آزمایشی دو جنگنده جدید چینی خبر دادند که احتمالاً به نسل ششم تعلق دارند.

هواپیمای بزرگ‌تر که با نام غیررسمی J-36 شناخته می‌شود، از سه موتور بهره می‌برد. طراحی این نمونه با فرم بال پرنده (flying wing)، بدون سکان عمودی و با کابین دونفره کنار هم، نشان می‌دهد که تمرکز اصلی آن احتمالاً روی پنهان‌کاری پیشرفته، کنترل پهپادها، رهبری عملیات ترکیبی و اخلال در شبکه‌های دشمن خواهد بود.

هواپیمای نمونه‌ی کوچک‌تر با نام J-50 از طراحی بال لامبدا بهره می‌برد، دو موتور دارد و باز هم اثری از دم عمودی در آن دیده نمی‌شود؛ عناصری که می‌توانند کاهش سطح مقطع راداری و چابکی بیشتر را به همراه داشته باشند.

پیش‌ازاین وانگ هایفنگ، طراح ارشد شرکت چنگدو، در مصاحبه‌ای گفته بود که چین از سال‌ها پیش مطالعه بر روی مفاهیم نسل ششم را آغاز کرده است و پیش‌بینی می‌کند تا سال ۲۰۳۵ اولین هواپیمای نسل ششم چینی به بهره‌برداری کامل برسد.

باوجود اینکه هنوز اطلاعات رسمی زیادی درباره‌ی این دو پروژه در دسترس نیست، اما تحلیلگران معتقدند چین در حال توسعه‌ی جنگنده‌هایی با طراحی کاملاً متفاوت و توانمندی‌های فراتر از نسل پنجم است؛ از جمله شناساگریزی بیشتر، موتورهای قدرتمندتر، شبکه‌سازی پیشرفته و توانایی انجام عملیات بدون وابستگی به پایگاه نزدیک.

باوجود پیشرفت‌های خیره‌کننده‌ی چین در عرصه هوانوردی نظامی، این کشور همچنان در مسیر تبدیل‌شدن به یک قدرت هوایی تمام‌عیار جهانی باید بر موانع فنی، ژئوپلیتیکی و راهبردی متفاوتی غلبه کند.

برای مثال موتورهای جت همچنان پاشنه‌ی آشیل جنگنده‌های پیشرفته چینی‌اند. با اینکه WS-10 و WS-15 پیشرفت چشمگیری داشته‌اند؛ اما تکیه‌ی چین بر موتورهای روسی در برخی مدل‌ها و مشکلات تأمین ماشین‌آلات فوق دقیق از غرب، سرعت‌گیرهایی جدی به شمار می‌روند.

از سوی دیگر تحریم‌های آمریکا علیه شرکت‌هایی نظیر AVIC زنجیره تأمین این صنعت را تهدید می‌کند. وضعیت ژئوپلیتیکی چین نیز موجب می‌شود صادرات جنگنده‌های نسل پنجم آن به اروپا و بسیاری از کشورهای ناتو بعید به نظر برسد.

در سال‌های آینده خواهیم دید که آیا چین می‌تواند از سد این چالش‌ها عبور کند، یا برنامه‌ی کاملاً متفاوتی برای ارتقای جایگاه خود در این صنعت تنظیم کرده است.