بازی ایران در میان سکانداران اینترنت

شهرام شریف بحث اینکه چه کسی اینترنت را هدایت می‌کند و چه مدلی برای مدیریت آن وجود دارد بیش از دو دهه است که در فضای بین‌المللی وجود دارد و به خصوص سازمان ملل تلاش قابل توجهی برای جمع‌بندی نظرات ذی‌نفعان اینترنت صورت داده است. از اجلاس جامعه اطلاعاتی گرفته تا رویدادهای IGF تلاش‌ها در جهت نزدیک‌تر کردن ذهنیت بازیگران دولتی، خصوصی و جامعه مدنی برای حل موضوعات در این عرصه صورت گرفته است.

حضور ایران طی یک دهه گذشته در این رویدادها متغیر بوده و این به رغم افزایش اهمیت منابع اینترنتی و دسترسی به بنگاه‌ها یا نهادهایی بوده که هم اکنون مدیریت آن منابع را در اختیار دارند. در حاشیه اجلاس اخیر راهبری اینترنت (IGF) که اواخر سال میلادی گذشته در ژنو برگزار شد گفت وگویی را با کاووس آراسته نماینده ایران در گروه مشورتی آیکن و علیرضا کاشیان مشاور سازمان فناوری اطلاعات در زمینه راهبری اینترنت و نوع مدل حضور ایران در آن انجام دادیم که می‌خوانید:

بازی ایران در میان سکانداران اینترنت

بحث درباره راهبری اینترنت بر اساس مدلی که سازمان ملل طراحی کرده از پایین به بالاست یعنی انگار اختلافات این حوزه باعث شده که اساسا به‌جای تصمیم‌گیری درباره اینکه مدیریت اینترنت چگونه انجام شود مدلی تعیین شده که فعلا بحث در این زمینه ادامه داشته باشد مثل اجلاس راهبری اینترنت (IGF) که بیش از یک دهه است ادامه دارد این‌طور نیست؟
آراسته: کاملا درست است. سازمان ملل به جای اینکه درباره مدیریت اینترنت پاسخی را ارائه کند که مثلا آیا دست دولت‌ها باشد یا دست بخش خصوصی یا مشترکا کار کنند، فضایی ایجاد کرده که آینده آن مشخص نیست. طرز کار فعلی اجلاس راهبری اینترنت به گونه‌ای است که نه گزارش دارد نه توصیه‌نامه و نه پایان‌نامه و به همین دلیل مشخص نیست به چه سمتی خواهد رفت سال گذشته ما اعتراض کردیم که حداقل در هر جلسه قدم‌های بعدی IGF را تعیین کنند.

اجلاس راهبری اینترنت (IGF) را الان دقیقا چه نهادی و با چه هدفی برگزار می‌کند؟
آراسته: الان آنکتاد برگزار می‌کند؛ یعنی خود سازمان ملل. این اجلاس تا به حال در کشورهای مختلفی برگزار شده از جمله برزیل و هر سال نمایندگان کشورها دور هم جمع می‌شوند و تبادل نظر می‌کنند و ملاقات‌های فنی و تکنولوژیک دارند اما نکته این است که این بحث‌ها راهگشایی برای بحث اینترنت نبوده است و فعلا هم اینترنت دست بخش خصوصی است.

آمریکایی‌ها به‌خاطر اینکه یک تسکین و تسلایی به مردم دنیا بدهند، آمدند گفتند نظارت بر اینترنت را که توسط دولت آمریکاست به بخش عمومی اینترنت منتقل می‌کنند و نام آن را «انتقال مدیریت به بخش عمومی» گذاشتند و به آن بخش عمومی هم یک وظیفه‌ای دادند که ظرف دو سال بیاید طرحی را تهیه کند که این انتقال چگونه انجام بشود.

در تهیه‌ این طرح از کشورهای مختلف نماینده خواستند و از موسسات مختلف بخش‌های خصوصی دولت‌ها ۵ نماینده تعیین کردند. بنده از طرف کشورهای آسیا و اقیانوسیه انتخاب شدم و به همراه چهار نفر دیگر حدود ۲ سال روی برنامه‌ انتقال مدیریت نظارت بر اینترنت که دست آمریکا بود کار کردیم و این برنامه را به تصویب عموم شرکت‌کنندگان در جلسات اینترنت رساندیم.

بعد از آن گفتند که تنها انتقال این کار اینترنت را تمام نمی‌کند و باید مسائل پاسخگویی مدیران و مدیریت اینترنت به استفاده‌کنندگان اینترنت باشد که آن پاسخگویی را دوباره یک جلسات دیگری و یک گروه دیگری را تشکیل دادند و بنده هم مجددا در آن گروه عضو شدم و این گروه تا سال ۲۰۱۸ کارش را راجع به پاسخگویی باید تمام کند.

هدف چه بود؟ الان تغییری در مسیر مدیریت اینترنت به سمت کشورهای در حال توسعه ایجاد شده؟
دولت‌ها تا پیش از این دارای هیچ گونه حق رای در آیکن (نهاد مقررات‌گذار در زمینه آدرس‌های آی‌پی و دامنه‌های اینترنتی) نبودند. ما توانستیم حق رای برای دولت‌ها بگیریم و کمیته مشورتی دولتی آیکن هم تشکیل شد. این به رغم مخالفت‌های کشورهای آمریکایی و اروپایی بود و الان دولت‌ها می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های آیکن نظرشان را ارائه کنند.

پس موضوع به تقویت نقش دولت‌ها در نهادی تصمیم‌گیر مثل آیکن منجر شده اما این نقش همچنان که گفتید مشورتی هست نه؟
آراسته: الان دولت‌ها نقششان قوی‌تر شده ولی همچنان بخش خصوصی اداره‌کننده‌ اینترنت است. دلیل آن، این است که دولت‌ها نیروی انسانی، امکانات مالی، امکانات فنی و امکانات تکنولوژی‌شان کمتر از بخش خصوصی است و بنابراین حضورشان هم ‌خیلی کمتر است و نمی‌توانند در جلسات شرکت کنند و اینجا هم شرکت کردن در جلسات وابسته به تعداد آدم‌ها است و مثل اتحادیه‌ بین‌المللی ارتباطات نیست که هر کشوری چه کوچک و چه بزرگ باشد یک رای داشته باشد.

اینجا اگر از یک کشور ۲۰نفر آدم بیاید، آن کشور ۲۰ تا رای دارد و اگر از یک کشوری یک نفر بیاید فقط یک رای دارد. تا آنجا که ما توانستیم سعی کردیم دولت‌ها را تشویق کنیم که در جلسات شرکت کنند ولی عمدتا به دلیل امکانات مالی و اقتصادی امکانات اقتصادی یا محدودیت‌های دیگر مثل محدودیت‌های ویزا و مسافرت دولت‌ها شرکت نمی‌کنند و درواقع جلسات به یکسری کشورهای درحال‌توسعه‌ محدود منتهی شده است.

کاشیان: در طول دوره‌های مختلف از سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۳ تا امروز، گروه مشورت دولتی GAC از یک کمیته‌ای که در یک اتاق ۱۰نفره برگزار می‌شد تبدیل به یک ارگان خیلی مهم شده و جزو سه تا کمیته مشورتی مهم ICANN در آمده است.

چرا؟ به‌دلیل اینکه دولت‌ها توانستند با همدیگر به یک فهم مشترک برسند و همکاری کنند؟
علیرضا کاشیان: من فکر می‌کنم هم خود ICANN به این نتیجه رسید که مشارکت دادن دولت‌ها خیلی حیاتی و ضروری شده و هم فشارهای بین‌المللی که در راستای همین IGF بود. در کنار اینها تصمیمات اجلاس جامعه اطلاعاتی هم آیکن را به این سمت برد که نقش دولت‌ها را پررنگ‌تر کند. گرچه گردانندگان اصلی هیات‌مدیره‌ ICANN هستند، ‌اغلب این افراد به نحوی با کنترل دولتی‌ها بر حاکمیت اینترنت موافق نیستند.

با این حال فشارهای بین‌المللی منجر به این شد که برای دولت‌ها یک نقش مهم‌تر ایجاد کنند. البته همچنان که آقای آراسته گفتند با وجود نقش مشورتی داده شده و نقش رای نهایی همچنان به‌نظر می‌آید بازیگر اصلی همان بخش خصوصی است.

دلیل اصلی آن هم این است که بزرگ‌ترین کسب و کارهایی که در اینترنت وجود دارد مثل فروش دامنه، اجاره دادن‌ IP adressها و مسائل این‌چنینی در اختیار بخش خصوصی است؛ یعنی بخش خصوصی از ساخت سیاست در ICANN نفع بسیار مستقیمی می‌برد.

بیزینس، هستی‌ و درآمدشان کاملا متصل به تصمیماتی است که در داخل ICANN گرفته می‌شود. ولی دولت‌ها بیشتر روی مساله‌ مقررات‌گذاری و مسائلی مثل کنترل محتوا تمرکز دارند که در این زمینه ICANN معتقد است ما اینجا قوانینی برای کنترل محتوا وضع نمی‌کنیم و به همین دلیل معتقدند حضور دولت‌ها در این فضای فنی جای اعراب ندارد هرچند با فشارهای جدید نقش دولت‌ها در آیکن بیشتر شده است.

آیکن در همین دوره قدرت قابل توجهی هم به دست آورده از جمله بعد از توافق با وزارت بازرگانی آمریکا؛ این طور نیست؟
کاشیان: بله موضوعی که آقای آراسته هم مطرح کردند که به YANA transition معروف است، اختیاراتی که به موسسه‌ دولتی یانا در مدیریت اینترنت داده شده بود از جمله در حوزه نامبرینگ مثل پورت نامبرها و آی پی آدرس‌ها که از حوزه فعالیت آیکن کمی دور بود اما بر اساس توافق آنها هم به آیکن واگذار شد و این برد بزرگی برای آیکن بود. به خاطر دارم در سال ۲۰۰۵ برخی دولت‌ها پیشنهاد دادند که بر نهادی مثل آیکن از طریق سازمان ملل و مانند مدلی مثل اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) نظارت کنند.

آراسته: پیشنهاد دادند، ولی مورد قبول واقع نشد. هند دنبال این کار بود، ‌الان هم هنوز چین و روسیه دنبال این بحث هستند.

دولت‌ها چه مدلی برای ارائه اینترنت پیشنهاد می‌دهند؟
دولت‌ها می‌گویند مدلی که مثل مدل سازمان ملل و مدل ITU باشد. فرکانس‌های امواج رادیویی با ITU اداره می‌شود و دولت‌ها می‌آیند هر ۴ سال یک بار راجع به تقسیم فرکانس‌ها و اجازه‌ استفاده از آنها تصمیم می‌گیرند. بخش خصوصی در کار نیست و فقط نمایندگان دولتی هستند. اما ICANN از روز اول با بخش خصوصی شروع کرد.

آنها معتقدند اگر بخش خصوصی بیاید دست دولت‌ها، دولت‌ها اجازه نمی‌دهند که افراد خصوصی با آزادی کامل در جلسات شرکت کنند و نظرات خودشان را بگویند. دولت‌ها می‌گویند این نظرات باید از طرف آنها کنترل شود و به همین دلیل نمی‌خواهند این کار انجام شود.

با توجه به ساختار اینترنت که در آمریکا ایجاد شده و بخش‌خصوصی روی آن سرمایه‌گذاری کرده و تا الان بهره‌برداری می‌کند، آیا فکر می‌کنید اساسا این مدلی که برای IGF به‌وجود آمده نتیجه‌بخش خواهد بود یا فقط صرفا به‌نوعی برای پیشبرد یک بحث ایجاد شده که آینده آن هم واضح نیست؟
کاشیان: فکر می‌کنم مساله‌ IGF همان‌طور که آقای آراسته گفتند هنوز منتهی به تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در حوزه‌ مدیریت اینترنت نشده و قرار نیست این کار اینجا انجام شود به‌خاطر اینکه به‌نظر علت تشکیل IGF بیشتر در مفهوم آگاهی عمومی بوده است.

الان کشورها نشست‌های ملی راهبری اینترنت برگزار می‌کنند (البته در ایران نداشتیم) و این مفهومش این است که حوزه‌ مسائل آگاهی‌رسانی به مردم که اینترنت چقدر مهم است؛ اینکه یکپارچگی آن حفظ بشود و اینکه منابع اینترنت در یک نقطه‌ متمرکز مدیریت شود؛ این را عموم جامعه متوجه بشوند.

بعد از IGF حالا خود آیکن هم تلاش کرده در همین مسیر آگاهی عمومی قدم بردارد و دفاترش را در خارج از مرزهای آمریکا ایجاد کند از جمله هنگ کنگ و ترکیه که در آ‌نها دفاتری را ایجاد کرده. به نظرم آیکن تلاش دارد روی سازندگان تکنولوژی و تصمیم‌گیران آینده سرمایه‌گذاری کند؛ کسانی که در آینده ممکن است در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کنند.
در مورد بحث تحریم‌هایی که از طرف شرکت‌های آمریکایی به کاربرهای ایرانی در ایران تحمیل می‌شود یک انتظار وجود دارد که دولت از طریق نهادهای بین‌المللی پیگیری کند.

آیا فکر می‌کنید در آیکن یا IGF یا اجلاس جامعه اطلاعاتی فرصتی برای طرح مسائل ملی در این سطح به‌خصوص مشکلات و محدودیت‌هایی که شرکت‌های آمریکایی به بهانه تحریم علیه کاربران عادی ایرانی اعمال کرده‌اند وجود دارد؟
آراسته: مسائل تحریم‌های اینترنتی را باید از مسائل اینترنت و ICANN جدا کرد. اینجا فقط مساله‌ اینترنت، دامنه‌های اسمی، واگذار کردن، ثبت و مسائل مربوط به مدیریت منابع اینترنت هست.

بخش خصوصی ایران تقریبا رابطه‌اش با نهادهایی مثل آیکن و IGF قطع است. در مورد نقش دولت برای حضور بخش خصوصی و جامعه مدنی در این فضا نکته‌ای دارید؟
کاشیان: به‌خصوص در داخل اگر دولت ایران بیشتر همان نقش اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی مردم نسبت به این موضوعات را دنبال بکند خیلی مفید است. اگر بخش خصوصی و جامعه‌ مدنی ما در ایران به این دغدغه‌ اصلی برسند که حضورشان در این اجلاس‌ برایشان منافع مستقیم دارد و نبودشان برایشان ضرر دارد، تا به آن نقطه‌ مشترک نرسیم در سایر موارد کمک‌های دولتی برای حضور سایر افراد در اینجا خیلی مثمرثمر نیست.

به‌نظر من یک میزانی از علاقه‌مندی در حوزه‌ سیاست‌گذاری، داشتن تا حدودی تسلط به زبان‌هایی مثل زبان انگلیسی یا سایر زبان‌هایی که در سازمان ملل مرسوم است و همچنین علاقه‌مندی زیادی به این مباحث که بخواهند اسناد مکرر و زیادی که هر ماه دارد منتشر می‌شود را مطالعه کنند و حتی در گروه‌های کاری فعالیت کنند؛ به‌نظر من این ترکیب در بین جوانان ایرانی که علاقه‌مند هستند باید ایجاد بشود.

بدون وجود این ترکیب‌ها اینکه نمایندگان را ما از هر بخش خصوصی یا جای دیگر شاید در اینجا داشته باشیم بدون اینکه دارای این خواص باشند خیلی مفید نیست به‌خصوص اینکه من در تجربه‌ام دیدم که از بخش‌های خصوصی ایران یا حتی جوامع مدنی ایرانی در بعضی از نشست‌های ICANN شرکت کردند که البته با حمایت‌های مالی از بخش‌های مختلف بوده ولی خب حضورشان هم بازخورد رسانه‌ای در ایران نداشته یعنی اطلاعات زیادی به داخل برنگشته و دوم اینکه چیزی که من متوجه شدم این است که خیلی دغدغه‌ بزرگی را اینجا احساس نمی‌کنند به نظرم پیشنهاد خود آقای آراسته در ایجاد کمیته‌ای در سطح ملی در داخل کشور بسیار مفید است.

باید کمیته‌ای در داخل در سطح ملی تشکیل شود که جوان‌ها یا افرادی که علاقه‌مند هستند حداقل در آن شرکت کنند. الان بحث راهبری اینترنت به‌صورت دوره‌های مشخص در بعضی دانشگاه‌های خارجی در حال تدریس است اینکه تعداد افراد و علاقه‌مندان به این حوزه افزایش پیدا کند بسیار مهم است، اینکه علاقه‌مندانی باشند که بحث‌های مهم فنی، حقوقی و سیاست‌گذاری را در داخل کشور پیش ببرند.

در این دوره IGF بخش قابل توجهی از حضور شرکت‌کنندگان به‌صورت آنلاین بود و چیزی حدود ۵۰ تا ۶۰ کارگاه برگزار شد اما هیچ نشانه‌ای از ایران نبود. یک مقاله هم به این رویداد پیشنهاد نشده بود و این نشان‌دهنده فقط دانش، اطلاعات و محتوا در این زمینه است این طور نیست؟
آراسته: اول باید مساله‌ شرکت در مجامع بین‌المللی، ICANN یا اینترنت یا جای دیگر از طرف دولت ایران به‌عنوان یک موضوعی که لازم است شناخته بشود و بهایی برایش قائل بشوند. بعد هم افراد مختلف را به‌خصوص جوان‌هایی که از مدارس فنی بیرون می‌آیند اینها را تربیت بکنند.

در مورد ITU وضع ما بهتر است بعد از انقلاب در کشور به‌خصوص در بخش ارتباطاتی که ما به آن «بی‌سیم» یا ارتباطات «radio communication» یک هسته‌ مرکزی در سازمان تنظیم مقررات تشکیل شده که تعدادی از افراد را تربیت کردند، کنفرانس‌هایی که باید تشکیل بشود اینها از سه سال قبل از کنفرانس مطالعات لازم را برای کنفرانس‌ها انجام می‌دهند و در جلسات مطالعاتی ITU شرکت می‌کنند و مطالعه‌ اسناد را انجام می‌دهند.

قبل از اینکه این مصاحبه را انجام بدهیم شما داشتید در مورد اینترنت دوم یا بریکس صحبت می‌کردید که چندین کشور دارند این را راه می‌اندازند. یک مقدار توضیح می‌دهید که چطور شبکه‌ای است؟
آراسته: از چند وقت قبل یک موسسه‌ اقتصادی بین کشورهای برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی که علامت اختصاری اول اسم هر کشور را برداشتند و به آن BRICS می‌گویند. این ۵ کشور الان یک طرحی را تهیه کردند به‌عنوان اینکه بتوانند یک اینترنت تحت نام BRICS درست کنند.

الان ایران جزو این گروه است؟
آراسته: نخیر؛ ایران جزو این گروه نیست و فعلا همین پنج کشور هستند.

اینها در مورد شرایط ایجاد این اینترنت اختصاصی در جلسه صحبتی کردند؟
آراسته: هدف این گروه این نیست که بخواهند الان اینترنت اصلی را از بین ببرند؛ مساله‌ رقابت آرام آرام با اینترنت فعلی است. ولی با توجه به اینکه چین دنبال این برنامه است و حدود ۶۵۰ میلیون نفر استفاده‌کننده‌ اینترنت دارد که شما به این عدد جمعیت روسیه برزیل، آفریقای جنوبی، هند و احتمالا ایران را اضافه کنید خواهید دید یک وزنه‌ای خواهد شد.