در باب ابن حوقل؛ جهان چگونه برای نخستین‌بار از نگاه یک مسلمان ترسیم شد؟

در زمانی که مختصات جهان هنوز برای بسیاری ناشناخته بود و حتی اکثر امپراتورهای قدرتمند هیچ درکی از ماورای دورستِ مرزهای خود نداشتند، اندیشمندانِ جهان اسلام به عنوان پیشگامان اکتشاف و جغرافیا در جهان به پا خاستند.

ابن حوقل، که در قرن دهم میلادی می‌زیست، به‌حق نخستین سفرنامه‌نویس در جهان است. به‌لطف کاوش‌ها و نقشه‌های گسترده‌ و مبسوط او، مردمانی که در اوایل قرون وسطا می‌زیستند، به دانش بهتری درباره جهان اطراف و فرهنگ‌هایی که در آن می‌زیستند، دست یافتند.

اما به واقع جهان در قرن دهم پس‌ازمیلاد چگونه تصور می‌شد؟

ابن‌ حوقل: نخستین نقشه‌برداری جهان

محمد ابوالقاسم ابن حوقل، که در شهر نصیبین در بین‌النهرینِ علیا (ترکیه امروزی) به دنیا آمد، رد خویش را در جهان به مثابه یکی از اندیشمندان مسلمان برجای گذاشته است. جزئیات روزهای نخستین زندگی او در دست نیست، به‌جزآنکه نامش در بدو تولد علی ابن حوقل النصیبی بود.

همه امپراتوری‌ها و کشورهای بزرگ در زمان حیات او ایده‌ای محو از مختصات جهان اطراف‌شان داشتند و تقریباً هیچ نقشه‌ای از جهان موجود نبود.

درحالیکه به‌طور کلی می‌دانستند فرهنگ‌های عجیبی در سراسر جهان وجود دارد اما چیدمان جهان در هاله‌ای از راز بود. برای مثال، ساکنان امپراتوری بیزانس یا جهان عرب هیچ نمی‌دانستند که سرزمین‌های شمالی، مثل اسکاندیناوی وجود دارند، و قلمروهای نزدیک‌تر نیز هم‌چنان برای‌شان معما بود.

اما ابن حوقل نقطه پایانی بر تمام این نادانی‌ها گذاشت. او بین‌ سال‌های 943 تا 969میلادی سفرهای گسترده‌ای به سراسر جهان، از اروپا و آسیا گرفته تا آفریقا کرد و داستان همه این سفرها را با جزئیات به نگارش درآورد و برخی از نخستین نقشه‌های حیرت‌انگیز از جهان را ترسیم کرد.

او در سال 977میلادی مهم‌ترین و اثرگذارترین اثر خود به نامِ «چهره زمین» را تمام کرد. این کتاب اوج دستاوردهای او بود که اندکی قبل از مرگش به پایان رسید. آن‌طور که می‌دانیم این حوقل چندصباحی بعد از سال 978 میلادی فوت کرده است.

بخشی از تحقیقات او مبتنی بر متون جغرافیایی قبل از خودش بود که برای مثال جغرافی‌دانانی مثل اسطخری و احمد ابن سهل البلخی، که هر دو در قرن دهم می‌زیستند، نوشته بودند. اما آثار هیچ‌کدام‌شان به اندازه آثار ابن حوقل پرجزئیات و مبسوط نبود و از این‌حیث ابن حوقل فردی پیشگام محسوب می‌شود.

علاقه زیاد او به کاوش، سبک خاص نوشتار و حتی شوخی‌های عجیب قرن دهمی‌اش، بعدها بر آثار سفرنامه‌نویسان و اندیشمندان عرب اثر گذاشت.

کاوش در جهان وحشی و نامتمدن قرن دهم

جهان عرب در قرن دهم از بسیاری جهات سرآمد سرزمین‌های اصلی اروپایی بود. احتمالاً سفر به بسیاری از مناطق اروپایی و مواجه‌شدن با بسیاری از فرهنگ‌ها و شهرهای اروپایی ابن حوقل را حیرت‌زده کرده است. با‌این‌حال، سفرهای او احساس‌برانگیز بودند و استانداردهای تازه‌ای برای کاوش‌گرانِ بعد از او پایه‌گذاری کردند.

ابن‌ حوقل نخستین فردی بود که در راستای سواحل آفریقای شرقی به جنوب خط استوا سفر کرد و آنجا با قبایل پررونق آفریقایی مواجه شد که به گفته‌اش کافر بودند. در تضادی فاحش، نویسندگان یونانی، فقط بر مبنای منطقی بی‌پایه و بدون آنکه به این مناطق سفر کرده باشند، نوشته بودند که این نواحی بایر و خالی‌ازسکنه هستند.

با‌این‌حال همه توصیفات ابن حوقل آنقدرها مؤدبانه نیستند. همان‌طور که در آن زمان رایج بود، و اختلافات مذهبی و سیاست نیز به آن دامن می‌زد، این کاوشگر مسلمان خیلی سریع فرهنگ‌های اروپایی را در بدو ملاقات، تحقیر و با بی‌رحمانه‌ترین واژگان توصیف می‌کرد. 

درست همان‌طور که ابن فضلان اسلاوهای روس و وایکینگ‌ها را توصیف کرده بود، ابن حوقل نیز جمعیت مسیحی پالرمو را «وحشی و فاقد تمدن» توصیف کرده بود.

ابن حوقل در جریان سفر به مدیترانه از سرزمین‌های دوستِ مسلمانان، سیسیلی و آندلوس، که اسپانیای مسلمان نیز شناخته می‌شد، بازدید کرد و شرح مفصلی از اجتماعِ مسلمانان فراکسینِتوم –لاگارد فرینت امروزی ـ که رو به پیشرفت بودند، ارائه کرد.

علاوه‌برآن، او به «سرزمین روم» یا همان امپراتوری بیزانس سفر کرد و درباره چهره متنوع و چندفرهنگی پایتختِ آن، یعنی قسطنطنیه، نوشت. از این‌ها که بگذریم، او در زمره نخستین افرادی بود که به منطقه قفقاز سفر کرد و با جزئیات به 360زبان که در این ناحیه صحبت می‌شد، اشاره کرد و اینکه مردمان از طریق یک زبان میانجی که عربی بود با هم متحد و یکپارچه شده بودند.

30سال سفر به سراسر جهان

ابن حوقل در سفرهای گسترده‌اش به سرزمین بلغارها و خزر و مردمان استپ‌های اروپایی سفر کرد. او درباره مسلمانان اسلاو که در بالکان زندگی می‌کردند، نوشت و با جزئیات شهر کیف که پایتختِ روس‌ها بود را توصیف کرد.

بعدازآن، به شرقی‌ترین نقاط جهان و به سرزمین‌هایی که در امتداد رود سند قرار داشتند سفر کرد و نقشه‌های جغرافیایی پرجزئیاتی از آنجا ترسیم کرد.

نقشه‌های او، هرچند بر مبنای استانداردهای امروزی خام محسوب می‌شوند، اما همه فرهنگ‌ها و ملل را در مکان‌های درست‌شان نام برده‌اند. این نقشه‌ها آنقدر برای زمان خودش دقیق بود که کمک بزرگی برای مسافرانی عربی بود که با کاروان و دریا سفر می‌کردند. 

منبع: راهنماتو