چرا این فرهنگ باستانی هر ۶۰ سال یکبار خانه‌هایشان را آتش می‌زدند؟

فرادید| بین ۵۵۰۰ تا ۲۷۵۰ پیش از میلاد، کشورهای امروزی رومانیا، مولدوُوا و اوکراین سکونتگاه گروهی از مردمان معروف به فرهنگ کوکوتِنی-تریپیلیا بود. مردمان این فرهنگ اگرچه به اندازه‌ی سومری‌های بین‌النهرینِ همجوار خود شناخته‌شده نبودند، اما به اندازه‌ی آن‌ها بااهمیت بودند. آن‌ها قدیمی‌ترین جامعه‌ی شناخته‌شده در اروپا و به طور کلی یکی از اجداد مهم تمدن انسانی هستند. 

به گزارش فرادید، فرهنگ کوکوتنی-تریپیلیا بین کوه‌های کارپات و رودخانه‌های دنیستر مرزبندی شد و نامش برگرفته از دو سایت حفاری در رومانی و اوکراین است. این فرهنگ در روزگار خود به شکل باورنکردنی پیشرفته بود. آن‌ها گندم، جو و بنشن کشت می‌کردند، برای درست کردن ظروف و تندیسه‌های سفالی رنگی، کوره‌های بزرگ می‌ساختند و از جواهراتی از جنس آلیاژ مس استفاده می‌کردند. تبرهایی هم که برای بریدن درختان و به کار بردن آن‌ها در معماری‌های باشکوه‌شان استفاده می‌کردند از جنس مس بود. 

در واقع، بکار بردن واژه «شگفت‌انگیز» در توصیف آثار آن‌ها، دست‌کم گرفتن حقیقت است. آن‌ها با استفاده از خاک رس خشک‌شده، چارچوب‌های چوبی را تقویت می‌کردند و می‌توانستند بزرگ‌ترین سازه‌های دنیا را بسازند که دارای چندین طبقه و سطوحی به اندازه‌ی بیش از ۷۵۳۴ مترمربع بود، چیزی به اندازه‌ی تقریبی دو زمین بسکتبال! 

سازه‌های کوکوتنی-تریپیلیا قرن‌ها موجب حیرت باستان‌شناسان بوده است و دلیل این حیرت نه اندازه‌ی سازه‌های آن‌ها، بلکه وضعیت عجیب و غریب حفظ‌شدگی آن‌هاست. وضعیتی که با بررسی دقیق‌تر، نشان می‌دهد که سکونتگاه‌های به دقت برنامه‌ریزی‌شده‌ی این فرهنگ به طور مکرر و اسرارآمیزی هر ۶۰ تا ۸۰ سال سوزانده می‌شدند. 

افق خانه‌ی سوخته

کوکوتنی-تریپیلیا تنها فرهنگ ماقبل‌تاریخ نیست که سوابقش با آتش در هم تنیده شده است. این طور که به نظر می‌رسد خانه‌ها در اروپای نوسنگی مرکزی و شرقی به قدری سوزانده می‌شدند که یک نام آکادمیک برای این پدیده نیز وجود دارد: «افق خانه سوخته». این اصطلاح که توسط روث ترینگهام، باستان‌شناس بریتانیایی-آمریکایی ابداع شد، نشانگر منطقه‌ای است که علاوه بر رومانی، مولدُوا و اوکراین، بخش‌هایی از صربستان، کرواسی، بلغارستان و مجارستان امروزی، استارچوو، دودِشتی و مردم وینچا را پوشش می‌دهد. 

جذاب‌تر از دسترسی به افق خانه‌ی سوخته، علل زیربنایی آن است. برای مدت طولانی، تصور می‌شد آتش‌سوزی‌ها به دلایل معمول‌تری آغاز شده‌اند: صاعقه یا حمله دشمن. این یک فرضیه منطقی است، به خصوص وقتی در نظر بگیریم بیشتر خانه‌های ماقبل تاریخ پر از مواد بسیار آتشگیر مانند غلات و منسوجات بودند. علاوه بر این، چرا کسی باید اموال خود را عمداً تخریب کند؟ 

اما محققان به دلایل شگفت‌آوری خوبی دست یافته‌اند که نشان می‌دهد این آتش‌سوزی‌ها عمدا توسط خود این مردم ایجاد می‌شدند. میرجانا استوانوویچ، باستان‌شناسی از صربستان استدلال کرده است که سازه‌های داخل خانه‌های سوخته در اثر آتش‌سوزی عمدی و به احتمال زیاد به دلایل نمادین تخریب شده‌اند.

مطالعات او یادآور مطالعات ویکنتی خوویکا است، یک محقق پیشگام در سمت تریپیلیای فرهنگ کوکوتنی-تریپیلیا که باور داشت خانه‌ها پس از مرگ ساکنان‌شان سوزانده می‌شدند و از خانه‌های زندگان به آنچه او «خانه مردگان» می‌نامید تبدیل می‌شدند. ترینگهام نیز به اهمیت فرهنگی این عمل علاقه داشت و بخشی از مقاله خود در سال ۱۹۹۴ را به روایت تخیلی و در عین حال قابل‌قبول زنی وینچایی اختصاص داد که پس از ازدواج در خانواده‌ای بدسرپرست، از تماشای دارایی‌های شوهرش که به خاکستر تبدیل می‌شدند لذت می‌برد. 

افق خانه سوخته بیشتر اروپای شرقی را در برمی‌گرفت. 

اوگنی یوریویچ کریچفسکی، باستان‌شناس روسی، رویکرد عمل‌گرایانه‌تری داشت. او این پیشنهاد را مطرح کرد که مردمان ماقبل تاریخ اروپای شرقی در واقع ساختارهای خود را تخریب نمی‌کردند، بلکه آن‌ها را تقویت می‌کردند. به گفته او، گرمای شعله‌ها دیوارهای سفالی را به یک سطح سرامیکی تبدیل می‌کرد، در حالی که دود آتش، فضای زندگی آن‌ها را بخور می‌داد. مطالعات اخیر عمل‌گرایانه‌تر هم شده‌اند و این ایده را مطرح می‌کنند که سازه‌های قدیمی عمدتاً به خاطر ایجاد فضا برای سازه‌های جدید سوزانده می‌شدند. 

بازسازی گذشته

راه‌های مختلفی برای آزمایش این نظریه‌ها وجود دارد که بیشتر آن‌ها به خود مکان‌های حفاری مربوط می‌شوند. سال ۲۰۲۲، تیمی از باستان‌شناسان و حافظان محیط زیست مجارستانی با تجزیه و تحلیل خاک و مواد گیاهی بدست‌آمده از محوطه‌ای نزدیک بوداپست، در جستجوی درک بهتر ماهیت خانه‌های سوخته بودند. از سه رویداد سوزاندن شناخته‌شده در سایت Százhalombatta-Földvár، به نظر می‌رسد دو مورد آن‌ها به عمد شروع شده باشند. 

بازسازی آتش‌سوزی یک خانه باستانی؛ به میزان زیاد سوختی که در بیرون خانه قرار داده شده توجه کنید

باستان‌شناسان آرتور بانکوف و فردریک وینتِر در مسیر متفاوتی حرکت کردند. سال ۱۹۷۷، این زوج یک خانه‌ی ویران‌شده را از یک خانواده دهقان در دره رودخانه موراوا پایین در صربستان که آن زمان بخشی از یوگسلاوی بود، خریداری کردند. این دو باستان‌شناس به جای بازسازی خانه که اتفاقاً از همان مصالح ساختمان‌های سوختۀ باستانی ساخته شده بود، خواستند ببینند اگر آن را آتش بزنند چه اتفاقی می‌افتد. 

در حالی که سقف چوبی چنان که انتظار می‌رفت تخریب شده بود، دیوارهای گچ‌کاری‌شده‌ی سفالی به طرز شگفت‌انگیزی دست نخورده باقی مانده بودند. گذشته از این، چنین آزمایشی به مقدار زیادی سوخت نیاز داشت، به این معنا که آتش‌سوزی‌های ماقبل تاریخ عمدی بوده‌اند نه تصادفی. 

خانه‌ای بزرگ به سبک کوکوتنی-تریپیلیا 

بانکوف و وینتِر تنها محققانی نیستند که به نام علم دست به آتش سوزی زدند. سال ۲۰۱۸، تیمی از باستان‌شناسان اوکراینی و بریتانیایی نه یک سازه بلکه دو ساختمان را سوزاندند. این آزمایش کمی متفاوت بود: به جای خرید یک خانه‌ی از پیش‌موجود، سوژه‌های آزمایش از آغاز به سبک کوکوتنی-تریپیلا ساخته شدند و نتایج آزمایش تقریباً یکسان بود. دیوارهای هر دو بنا همچنین گلدان‌ها و مجسمه‌های مختلف سفالی که محققان داخل خانه قرار داده بودند، دست‌نخورده باقی ماندند. علاوه بر این، هیچ یک از آتش سوزی‌ها گسترش پیدا نکرد و این موضوع نشان‌دهنده‌ی ایمنی و قابل‌کنترل بودن این سنت بود. 

بار دیگر، محققان از میزان سوختی که افراد ماقبل تاریخ استفاده می‌کردند تا به حداکثر دمای ثبت شده در رسوب برسند، شگفت‌زده شدند. به طور خاص، آن‌ها برای هر ساختمانِ یک‌طبقه به هیزمی به ارزش بیش از ۱۳۰ درخت و ۲۵۰ درخت برای ساختمان‌های دوطبقه نیاز داشتند. بنابراین، سکونتگاهی با ۱۰۰ خانه برای سوزانده شدن به جنگلی به وسعت ۳.۸ مایل مربع نیاز داشت. محققان می‌پندارند خانه‌های سوخته نه تنها نتیجه‌ی جنگ، آتش‌سوزی یا سایر بلای طبیعی نبوده‌اند، بلکه نشان‌دهنده‌ی این هستند که پیش‌تاریخ‌شناسان باید شاهکارهای لجستیکی این فرهنگ‌های باستانی را جدی بگیرند.

مترجم: زهرا ذوالقدر