عجیب‌ترین الفباهای جهان؛ از «خط اِلف‌ها» تا «نخ‌های خواندنی»

فرادید| تمدن بشر به طور مستقل در بسیاری از نقاط در سراسر جهان توسعه یافته است. با پیشینه‌های فرهنگی مختلف و منحصر به فرد، هزاران زبان توسعه یافته و مرده‌اند که ما بسیاری از آن‌ها را دیگر نخواهیم شنید. 

به گزارش فرادید، با این حال، صدها زبان، برای همراهی با واژه‌های گفتاری، سیستم‌های نوشتاری را نیز توسعه دادند و توانستند این زبان‌ها را ثبت کنند و میراثی زبانی از خود به جای بگذارند که به ما اجازه دنبال کردن تکامل زبان‌ها در طول هزاره‌ها را داده است. 

از حروف الفبا گرفته تا علامت‌نگاری و هجا، ساخت این سیستم‌های نوشتاری به خلاقیت، تلاش و ظرافت فراوان نیاز داشت. در ادامه این مطلب، ۷ مورد از غیرمعمول‌ترین و زیباترین سیستم‌های اختراع‌شده را می‌بینید. 

1. الفبای گعز

خط گعز (Ge’ez) یک سیستم نوشتاری شبه‌الفبا (نام دیگر: abugida) است که چندین زبان آفریقایی-آسیایی از آن استفاده می‌کردند که بیشترشان در اطراف شاخ آفریقا شکل گرفته بودند. این خط از خط باستانی عربستان جنوبی که در یمن کنونی استفاده می‌شد، تکامل یافته است. خط باستانی عربستان جنوبی از نیاسینائی تکامل یافته است که آن نیز به نوبه خود از هیروگلیف مصری تکامل یافته است. حدود قرن‌های هفتم و پنجم پیش از میلاد، خط گعز با هویتی متفاوت ظاهر شد، اما تکامل آشکاری از خط باستانی عربستان جنوبی بود. 

خط باستانی عربستان جنوبی

طبق باورهای سنتی، خط گعز برای انوش (نوه آدم و حوا) نازل شد و مختص تدوین قوانین بود. 

این خط در اصل از راست به چپ نوشته می‌شد، اما اکنون از چپ به راست نوشته می‌شود، تغییری که حاصل تاثیر گرفتن سخنوران گعز از مسیحیت بود. 

هجابندی امروزی از ۲۶ حرف صامت با چندین شکل تکامل یافته است، چون صداهای مصوت به شکل علائم آوانما به حروف اضافه شدند. بنابراین، هر حرف چندین شکل دارد که برخی از آن‌ها به ۹ شکل می‌رسد. 

در حال حاضر، از زبان گعز به طور کلی فقط به عنوان یک زبان مذهبی استفاده می‌شود، بسیار شبیه به لاتین، اما این خط توسط بسیاری از زبان‌ها که هنوز هم صحبت می‌شوند، مانند آمهری، تیگرینیا، بیلن و بسیاری دیگر پذیرفته شد. 

در حالی که خط گعز ویژگی‌های منحصر به فرد خودش را دارد، جالب‌ترین جنبه این خط، زیبایی غیرقابل‌انکار آن است. 

2. کیپو

شاید عجیب‌ترین سیستم نوشتاری جهان همین باشد. کیپوها که از نواحی تحت پوشش امپراتوری اینکاها نشات گرفتند، نقوش ضبط‌کننده‌ای بودند که از ریسمان (نخ) ساخته می‌شدند. از آن‌ها برای ثبت داده‌های عمدتاً عددی مانند مالیات، اعداد سرشماری و اطلاعات تقویم استفاده می‌شد. این داده‌ها روی ریسمان در یک سری گره با انواع مختلف ثبت می‌شد که هر کدام نمایانگر اعداد مختلف بودند. 

سال ۱۹۹۴، روستای توپیکوچا در پرو هنوز به دلایل اداری از کیپوس استفاده می‌کرد، اما روشن نیست که آیا هنوز هم از آن استفاده می‌شود یا خیر. 

کیپو یک روش منحصر به فرد برای ثبت اطلاعات است. در اصل فرض بر این بود که کیپو هیچ عنصر آوایی مانند یک زبان واقعی را منتقل نمی‌کند. اخیراً، سابین هایلند، انسان‌شناس و مورخ قومی، به کیپوی استفاده‌شده در شورش علیه اسپانیایی‌ها در قرن هجدهم دسترسی پیدا کرد. او پس از بررسی این کیپو، رنگ‌ها، گره‌ها، جهت لایه‌ها و الیاف مختلفی را شناسایی کرد که برای تکرار یک سیستم نوشتاری آرم‌هجایی (مانند خط میخی) از آن‌ها استفاده می‌شد و بنابراین قادر به انتقال اطلاعات آوایی بودند. 

متأسفانه، به دلیل ساختار مادی این خط، تعداد بسیار کمی از کیپوهای اصلی اینکا هنوز وجود دارند. 

3. تِنگوار

زبان‌های فراساخته برای هر کسی که برای ایجاد آن‌ها تلاش کند، نمایانگر یک تعهد بزرگ است. این زبان معمولاً برای داستان‌های کتاب‌ها و فیلم‌ها ساخته می‌شود، اما برخی حتی سیستم‌های نوشتاری کاملاً کاربردی دارند که برای همراهی با زبان توسعه یافته‌اند. 

نکته قابل توجه، سیستم‌های نوشتاری ایجادشده توسط جی. آر. آر. تاکین، زبان‌شناس مشتاقی است که تخصص خود را در این زمینه به آثار خلاقانه داستانی خود افزوده است. 

اگرچه او چندین سیستم نوشتاری برای زبان‌های بکاررفته در سرزمین میانه ایجاد کرد، معروف‌ترین آن‌ها تِنگوار (Tengwar) است، خطی که در ارتباط با زبان‌های اِلف‌ها استفاده می‌شود و خطی که در حلقه یگانه ظاهر می‌شود. 

یکی از جالب‌ترین چیزها در مورد حروف تنگوار این است که آن‌ها به گونه‌ای طراحی شدند که بازتاب ویژگی‌های آوایی باشند که نمایانگرشان هستند. یک زبان‌شناس می‌تواند صدایی را که هر حرف نمایانگر آن است از طریق ساختار حرف استنتاج کند تا از طریق اطلاعات دیگری که توسط زبان منتقل می‌شود. 

با وجود اینکه تنگوار برای همراهی با زبان‌های الف در آثار جی. آر. آر. تالکین ساخته شد، بیشتر نوشته‌های او به تنگوار، در واقع انگلیسی است، چرا که سیستم نوشتاری برای نمایش تمام صداهای زبان انگلیسی به خوبی مجهز است. 

4. رونگورونگو

رونگورونگو (Rongorongo) که در راپا نوئی (جزیره عید پاک) در قرن نوزدهم یافت شد، یک سیستم نوشتاری است که از تمدنی ساکن جزیره بجا مانده است، همان تمدنی که مجسمه‌های موآی (Moai) اسرارآمیز را ایجاد کرد. 

رونگورونگو مجموعه‌ای از گلیف‌ها (الفبای تصویری) است که ما تقریباً هیچ چیز در مورد آن نمی‌دانیم. کارشناسان حتی بر سر نوع سیستم نوشتاری آن توافق ندارند، این که آیا حروف الفبا است یا واژه‌نگار هجایی است یا شاید چیزی دیگر. کارشناسان همچنین نمی‌دانند این زبان چه صدایی دارد یا هر یک از این نمادها چگونه تلفظ می‌شود. 

5. الفبای سینهالا

الفبای سینهالا که سریلانکایی‌ها برای نوشتن زبان سینهالی و همچنین زبان‌های مقدس پالی و سانسکریت از آن استفاده می‌کردند، یکی از زیباترین خط‌های جهان است. 

خط سینهالی که برگرفته از خط براهمی است که در جنوب آسیا تکامل یافت، سفر تکاملی جداگانه‌ای را در حدود ۳۰۰ قبل از میلاد آغاز کرد. شکل مدرن این خط حدود قرن سیزدهم پس از میلاد ظهور کرد و سال ۱۷۳۶ وقتی هلندی‌ها برای آن حروف چاپی خلق کردند، با طرحی بر اساس نحوه حک شدن حروف روی برگ‌های نخل، وارد دنیای چاپ شد. 

در دوره استعمار، طرح حروف رایج برای خوانایی بیشتر دستخوش تغییر طراحی شد و از آن زمان تا حد زیادی بدون تغییر باقی مانده است. 

خط سینهالی هجابندی است و از چپ به راست نوشته می‌شود. ۱۶ میلیون زبان سینهالی سریلانکا از آن استفاده می‌کنند. 

6. خط کلاسیک مغولی

اوایل قرن سیزدهم، یک کاتب اویغوری به نام تاتا-تونگو توسط چنگیزخان دستگیر شد و مأمور ایجاد خطی برای زبان مغولی شد. او این کار را کرد و خط مغولی یا همان گونه که در محلی به آن Hudum Mongol bichig می‌گویند، متولد شد. بر اساس خط اویغوری قدیم، این سیستم نوشتاری جدید برای بیش از ۷۰۰ سال در سراسر مغولستان از شهرت برخوردار بود تا اینکه به دلیل قرار گرفتن در حوزه نفوذ شوروی، خط سیریلیک جایگزین آن شد. 

از آن زمان، از خط مغولی به عنوان خط مشترک با سیریلیک کاربرد داشته است، اما کاربرد آن کم شده است. دولت مغولستان از آن زمان اعلام کرده است که قصد دارد تا سال ۲۰۲۵ خط سیریلیک را با خط مغولی جایگزین کند. 

خط مغولی الفبایی است با حروف جداگانه که نمایانگر صامت‌ها و مصوت‌ها هستند. یکی از عجیب‌ترین ویژگی‌های این الفبا این است که یکی از معدود سیستم‌هایی است که به صورت عمودی و از چپ به راست نوشته می‌شود. اکثریت قریب به اتفاق سیستم‌های نوشتاری عمودی از راست به چپ نوشته می‌شوند، به استثنای ژاپنی. 

7. نوشو

دقیقاً مشخص نیست نیوشو چه زمانی اختراع شد، اما از شهرستان جیانگ‌یانگ در استان هونان در جنوب چین آمده است. تا سال ۱۹۴۹، این بخش از چین کشاورزی و سنتی بود و با قوانین سختگیرانه کنفوسیوس‌گرایی مردسالارانه که زنان را از انجام بسیاری از کارها منع می‌کرد، اداره میشد. از طریق بستن پاها، زنان خانه‌نشین می‌شدند و از آن‌ها انتظار می‌رفت به فعالیت‌های زنانه مانند سوزن‌دوزی و آواز بپردازند. 

زنان در نتیجه محصور شدن و با داشتن وقت آزاد فراوان، سیستم نوشتاری را اختراع کردند که می‌توانستند آن را متعلق به خود بدانند و این راهی برای شورش آن‌ها علیه نظام مردسالاری بود که موجب عذاب آن‌ها شده بود. نوشو متولد شد و از آن برای نوشتن خاطرات و نامه‌های شخصی بین دوستان زن صمیمی استفاده می‌شد. 

برخلاف بسیاری دیگر از سیستم‌های نوشتاری چینی، نوشو واژه‌نگار نبود، بلکه هجایی بود و هر یک از ۶۰۰ تا ۷۰۰ علامت، نمایانگر یک هجای آوایی است. یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های نمادها این است که آن‌ها به گونه‌ای طراحی شدند که با الگوهای گلدوزی مطابقت داشته باشند و به این ترتیب، کاراکترها تاریخچه خود را به وضوح نشان می‌دهند. 

نوشو با اشغال ژاپنی‌ها سرکوب شد، زیرا بیم آن می‌رفت از این خط برای ارسال پیام‌های مخفی استفاده شود. 

با جنگ داخلی چین در سال ۱۹۴۹، انقلاب فرهنگی متعاقب آن و آرمان‌های کمونیستی رهاسازی زنان، نیاز به یک خط مخفی بین زنان از بین رفت و دیگر از نوشو استفاده نشد. 

آخرین فردی که در خواندن این خط مهارت داشت، زنی به نام یانگ هوآن‌یی بود که در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۴ در سن ۹۸ سالگی درگذشت. با او، صدها سال تاریخ ناپدید شد. 

در زمان‌های کنونی، علاقه‌ای دوباره به این خط از منظر فرهنگی وجود داشته و دولت جمهوری خلق چین تلاش‌هایی را برای بازسازی آن و تقویت علاقه به یادگیری آن کرده است. احتمال دارد نوشو دوباره متولد شود. 

به گزارش Ethnologue، امروزه در جهان ۷۱۶۸ زبان زنده وجود دارد. این تعداد هر ماه کمتر می‌شود چون زبان‌های رو به مرگ کاملاً منقرض می‌شوند. کمتر از ۳۰۰ سیستم نوشتاری برای انتقال این زبان‌ها استفاده می‌شود. با این حال، هر سیستم نوشتاری منحصر به فرد است و گواهی بر خلاقیت ذهن انسانی است که آن را ایجاد کرده است. رویکردهای مختلف برای ضبط زبان‌ها نیز بازتاب تنوع بسیار زیاد گونه‌های انسانی است.

مترجم: زهرا ذوالقدر