ارتش «سفالی» قبرس؛ نگهبانانی که بعد از ۲۵۰۰ سال از زیر خاک یک مزرعه بیرون آمدند

فرادید| زیر شن‌های ساحل آرام خلیج مورفو، روستای به‌ظاهر ساکت «آکیا ایرینی» (به ترکی: آک‌دنیز) در ناحیه گیرنه، یکی از شگفت‌انگیزترین گنجینه‌های باستان‌شناسی مدیترانه را در دل خود جای داده است: ارتش سفالی آکیا ایرینی. هرچند این مجموعه‌ی کمترشناخته‌شده در سایه همتای چینیِ خود قرار می‌گیرد، اما به همان اندازه شگفت‌انگیز است و پیکره‌های باستانی آن، تصویری زنده از زندگی مذهبی و فرهنگی مردم قبرس بیش از ۲۵۰۰ سال پیش به نمایش می‌گذارند. 

به گزارش فرادید، نزدیک ساحل شمال‌غربی قبرس در ناحیه گیرنه و مشرف به چشم‌انداز زیبای خلیج مورفو، روستای کوچک «آکیا ایرینی» (که امروزه به نام آک‌دنیز شناخته می‌شود) قرار دارد. این منطقه امروزه تحت کنترل غیررسمی جمهوری قبرس شمالی است. 

سال ۱۹۲۹، یک گروه باستان‌شناسی سوئدی به رهبری اینار یِرستاد در منطقه آکیا ایرینی یک مکان مذهبی کشف کرد که بیش از ۲۰۰۰ مجسمه سفالی از قرن‌های هفتم تا ششم پیش از میلاد را در خود داشت. این کشف گواه تداوم سنت‌های مذهبی و مهارت‌های هنری بی‌نظیر در طول قرون بود. 

ماجرا از آن‌جا آغاز شد که یک کشیش محلی به نام پاپا پروکوپیوس در زمین کشاورزی خود، مردی را حین غارت اشیای تاریخی دید و قطعه‌ای از مجسمه به‌دست آمده را به موزه نیکوزیا تحویل داد. همین امر موجب شد یک گروه سوئدی شروع به حفاری کند که نه‌تنها منجر به کشف یک معبد باستانی، بلکه مجموعه‌ی مذهبی کاملی از عصر برنز متأخر (حدود ۱۲۰۰ پیش از میلاد) تا دوره آرکائیک قبرس (حدود ۵۰۰ پیش از میلاد) شد. 

باستان‌شناسان تنها نیم متر زیر سطح خاک با آرایشی نیم‌دایره‌ای از مجسمه‌های سفالی روبه‌رو شدند: کشیش‌ها، جنگجویان، نوازندگان و حیوانات. برخی پیکره‌ها هم‌اندازه‌ی انسان و بسیار پرجزئیات بودند و مانند نگهبانان خاموش به خدایی فراموش‌شده ادای احترام می‌کردند. 

مجسمه‌های کاهن با سر گاو و ظروف نذری با نقش‌های اسطوره‌ای، الهام‌گرفته از نمادهای مینویی و میسنی هستند که نشان می‌دهد آیین حاکم بر این مکان، عناصر گوناگون فرهنگی را از راه تجارت و مهاجرت به خود جذب کرده بود. 

یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند این مکان مذهبی به خدای باروری اختصاص داشته که با کشاورزی و دامداری در ارتباط بوده است. فراوانی مجسمه‌های گاو، ابزار نذری و آلات موسیقی آیینی مانند دایره‌ها و فلوت‌های سفالی، گواه زندگی آیینی پرجنب‌وجوش در این معبد است. 

حفاری‌های انجام‌شده توسط هیئت باستان‌شناسی سوئد در ملک پاپا پروکوپیوس. 

در مراحل بعدی، مجسمه‌هایی با ظاهر انسان، مینوتورها (جانوری که تنه گاو و کله انسان داشت) و جنگجو-کاهنان دیده می‌شود که چه‌بسا نمایانگر دگرگونی در باورها به سوی جنبه‌های قهرمانانه یا نظامی خدا باشند، شاید به‌واسطه درگیری‌های منطقه‌ای یا تحولات سیاسی.

ویژگی جالب این مکان، محوطه‌های مقدسی بوده که برای درختان در نظر گرفته بودند و اشاره‌ی مستقیم به جنگل‌های مقدس مینویی و تأکیدی بر ماهیت تلفیقی مذهب قبرس است. 

بقایای سوخته و لایه‌های خاکستر روی محراب‌های سنگی، نشانی از انجام قربانی‌های خونین هستند که بُعدی حسی و ملموس به آیین‌های مذهبی می‌دادند. این محراب‌ها در بازسازی‌های بعدی جابه‌جا شده و نذورات به‌شکل احترام‌آمیزی در نزدیکی‌شان دفن شدند و این گواه باور مذهبی پویا اما مداو آن‌هاست. 

در مرکز این پرستشگاه، احتمالاً سنگ مقدسی به نام «بِتیل» قرار داشته؛ نمادی غیرشکل‌پذیر از الوهیت که در تمام دوره‌های استفاده از معبد حفظ شده بود. 

با آنکه هویت واقعی خدای این مکان همچنان ناشناخته است، پرستشگاه آکیا ایرینی همچنان الهام‌بخش پژوهشگران و بازدیدکنندگان است. این مکان یادآور نقش محوری قبرس در تقاطع تمدن‌های کهن و قدرت ماندگار هنر در حفظ حافظه معنوی بشر است.

مترجم: زهرا ذوالقدر