«ابراهیم بن مالک اشتر» که بود و چه سرنوشتی داشت؟

فرادید| ابراهیم از تیرۀ بنی‌نخع و فرزند مالک اشتر، یار وفادار حضرت علی(ع) بود. از زندگی او در دوران جوانی و پیش از قیام مختار اطلاعات چندانی در منابع نیامده، جز آنکه در جنگ صفین در کنار پدرش در سپاه امیرالمؤمنین علی(ع) با معاویه جنگیده بود.

به گزارش فرادید؛ در سال ۶۶ هجری، زمانی که مختار ثقفی در کوفه در پی تشکیل قیامی برای خون‌خواهی شهدای کربلا بود، گروهی از شیعیان به یاد وفاداری پدر ابراهیم به امام علی(ع)، از او دعوت کردند تا به این نهضت بپیوندد. ابراهیم شرط کرد که در صورت واگذاری فرماندهی کل قیام، حاضر به همراهی خواهد بود، اما شیعیان به او گفتند که مختار از طرف محمد بن حنفیه به رهبری منصوب شده است. مختار شخصاً نزد ابراهیم رفت و نامه‌ای را که مدعی بود از سوی محمد بن حنفیه نوشته شده به او داد. اگرچه ابراهیم در ابتدا در اصالت نامه تردید داشت، اما گواهی چهره‌هایی چون یزید بن انس و احمر بن شُمیط باعث شد که آن را بپذیرد و به قیام بپیوندد.

آغاز قیام در کوفه

قرار بود قیام در نیمه ربیع‌الاول سال ۶۶ هجری آغاز شود، اما به دلیل آماده نبودن شرایط، تا چند روز به تأخیر افتاد. در این فاصله، رفت‌وآمدهای ابراهیم به خانه مختار، عبدالله بن مطیع فرماندار کوفه از سوی ابن زبیر را مشکوک کرد. ابن مطیع دستور مراقبت از او را داد. یک روز پیش از آغاز رسمی قیام، ابراهیم هنگام حرکت به سوی خانه مختار با نیروهای ابن مطیع مواجه شد و ایاس بن مضارب فرمانده پلیس کوفه را کشت. با این رویداد، قیام رسماً آغاز شد. پس از نبردهای سنگین، ابن مطیع شکست خورد و گریخت و کوفه به دست نیروهای مختار و ابراهیم افتاد.

حسن میرباقری و فریبرز عرب نیا در نقش‌های ابراهیم  و مختار در سریال مختارنامه

بیشتر یاران این قیام از ایرانیانی بودند که با گرزهای چوبی می‌جنگیدند و از این‌رو به «خشبیه» (از خشب به معنی چوب) معروف شدند. شعار آنان نیز در هنگام قیام «یا لثارات الحسین» بود.

نبرد با عبیدالله بن زیاد

پس از تثبیت قدرت در کوفه، مختار ابراهیم را به فرماندهی سپاه بزرگی گماشت تا با عبیدالله بن زیاد، عامل اموی و از عاملان شهادت امام حسین(ع) مقابله کند. در دهم محرم سال ۶۷ هجری یعنی دقیقا در سالروز واقعۀ عاشورا، دو سپاه در کنار رود خازر نزدیک موصل روبه‌روی هم قرار گرفتند. در ابتدا جناح چپ سپاه ابراهیم شکست خورد، اما با پایداری نیروهایش، سپاه ابن زیاد درهم شکست. ابراهیم توانست عبیدالله بن زیاد، حصین بن نمیر و چند تن دیگر از سرداران شام را به هلاکت برساند و گفته شده که اجساد آن‌ها را سوزاند. این پیروزی جایگاه ابراهیم را به‌عنوان یک فرمانده برجسته و نماد انتقام خون امام حسین(ع) تثبیت کرد.

همراهی با مصعب بن زبیر

ابراهیم پس از این پیروزی در موصل مستقر شد و اداره شهرهای اطراف را به یاران خود واگذار کرد. اما در کوفه، مختار به‌دست مصعب بن زبیر کشته شد و کوفه به تصرف زبیریان درآمد. مصعب از ابراهیم خواست با او بیعت کند. با وجود آنکه عبدالملک بن مروان نیز خواهان همراهی ابراهیم بود، او به‌دلیل دشمنی دیرینه با امویان و قتل عبیدالله بن زیاد از پیوستن به آنان بیم داشت و بنابراین دعوت مصعب را پذیرفت.

مصعب ابتدا حکومت مناطق شمالی را از ابراهیم گرفت و به مهلب بن ابی‌صفره سپرد، اما پس از مدتی، دوباره این مسئولیت را به او بازگرداند. ابراهیم تا زمان حمله عبدالملک بن مروان در موصل باقی ماند و سپس از سوی مصعب به فرماندهی سپاه عراق منصوب شد.

کشته شدن ابراهیم

در نبردی که پیش از رویارویی اصلی میان سپاه مصعب و عبدالملک رخ داد، ابراهیم با سپاه محمد بن مروان جنگید. اگرچه او در این نبرد با شجاعت جنگید، اما به‌دلیل خیانت یکی از فرماندهان خود به نام عتاب بن ورقاء شکست خورد و کشته شد. قاتل او عبید بن میسره بود و پیکرش توسط غلامان حصین بن نمیر سوزانده شد.

درباره زمان دقیق کشته شدن او اختلاف وجود دارد. برخی منابع سال ۷۱ هجری را ذکر کرده‌اند، اما منابع معتبرتر سال ۷۲ هجری و ماه جمادی‌الآخر را صحیح می‌دانند.

جایگاه تاریخی و آرامگاه

ابراهیم بن مالک در میان شیعیان از جایگاه والایی برخوردار بود. برخی شاعران برای او مرثیه سروده‌اند و ابوالفرج اصفهانی اشعاری را به خود او نسبت داده است. ابن حبّان او را راوی مورد اعتمادی دانسته که از پدرش و برخی دیگر از صحابه حدیث نقل کرده است.

مقبرۀ تخریب شدۀ ابراهیم به دست نیروهای تروریستی

مقبره ابراهیم در جنوب شهر دُجَیل، در نزدیکی جاده قدیم بغداد به سامرا قرار داشت و محل زیارت شیعیان بود. این بنا در سال ۲۰۰۵ میلادی در پی یک انفجار تروریستی تخریب شد.

مزار ابراهیم اشتر پس از بازسازی