آسیب‌های سر را جدی بگیریم

حتما زیاد این جمله را شنیده‌اید که فلانی سرش به زمین خورد و به همین دلیل جانش را از دست داد. در بسیاری از حوادث هم همین آسیب‌دیدن منجر به اتفاقات جبران‌ناپذیری می‌شود، آسیبی که اگر آن را بشناسید، احتمال این‌که بتوانید مضرات آن را به حداقل برسانید، بسیار زیاد خواهد بود.

تمام آسیب‌های سربالقوه خطرناک هستند و نیاز به ارزیابی دارند. به‌ویژه اگر مصدوم دچار اختلال هوشیاری باشد که نشان‌دهنده آسیب به مغز و رگ‌های داخل جمجمه یا شکستگی جمجمه است. زخم روی پوست سر ممکن است نشانه آسیب‌های عمقی‌تر باشد، اگرچه بیشتر آسیب‌های عمقی در ظاهر چندان قابل مشاهده نیستند.

از طرف دیگر، اختلال سطح هوشیاری ممکن است باعث شود متوجه صدمات دیگر نشویم، بنابراین باید مصدوم را به‌طور کامل معاینه کنیم. این نکته را هم باید به خاطر داشته باشید که ممکن است سطح هوشیاری به دلیل دیگری غیر از ضربه به سر (مثلا کاهش فشارخون) باشد.

خونریزی مغزی
گاهی در اثر ضربه به مغز تعدادی از رگ‌های درون آن دچار پارگی و خونریزی می‌شود. این خونریزی گاهی زیاد است و سبب تحت فشار قرارگرفتن مغز، اختلال عملکرد مغزی و بیهوشی و حتی مرگ می‌شود. این حالت معمولا نیاز به عمل جراحی فوری دارد. در واقع جمع‌شدن خون در جمجمه سبب ایجاد فشار روی مغز و انتقال فشار به ساقه مغز و نهایتا بیهوشی و مرگ مصدوم می‌شود.

برای تشخیص این حالت، کافی است بدانید همان‌طور که میزان خونریزی بیشتر می‌شود، سطح پاسخگویی و هوشیاری مصدوم کاهش می‌یابد و مصدوم رفته‌رفته دچار بیهوشی و اغما می‌شود. تنها کاری که برای این مصدوم می‌توان انجام داد، این است که بدون فوت وقت او را هرچه سریع‌تر به بیمارستان برسانید.
علایم زیر نیز می‌تواند باشد:

١. آسیب سر و سپس بهبود کامل؛ اما مصدوم به‌تدریج دچار کاهش هوشیاری می‌شود.
٢. سردرد شدید پس از ضربه به سر.
٣. تنفس صدادار که رفته‌رفته آرام می‌شود.
٤. نبض بسیار کند یا بسیار قوی.
٥. شلی یا فلج یک‌طرفه در یک سمت صورت یا یک سمت بدن.
٦. دمای بدن بالا وتب مصدوم.
٧. بیمار ممکن است دچار منگی و اختلالات رفتاری و تحریک‌پذیری شود.

درمان
١.ABC مصدوم را کنترل کنید و این کار را به‌طور منظم انجام دهید.
٢. درصورت بیهوشی مصدوم، او را در وضع مناسب قرار دهید و درصورت هوشیاری او را به صورت نیمه‌خوابیده طوری که سر مصدوم از بدنش بالاتر قرار گیرد، بگذارید.
٣. او را به بیمارستان منتقل کنید.

ضربه مغزی تکان مغزی
تکان مغزی عبارت است از؛ اختلال وسیع، اما موقت در کار مغز. مغز به جایی نچسبیده است و می‌تواند در داخل جمجمه تا حدودی آزادانه حرکت کند و به همین دلیل ممکن است در اثر ضربه، موقتا آسیب ببیند. ضربه‌های خفیف که سبب آسیب موقتی به مغز می‌شوند، معمولا یک اختلال موقتی در عملکرد آن ایجاد می‌کنند که مهمترین علامت آن بیهوشی موقتی است.

اگر بیهوشی در اثر ضربه‌های خفیف و بدون عارضه ایجاد شود، معمولا بسیار خفیف است و بهبودی کامل می‌یابد. به این ضربه‌های خفیف تکان مغزی می‌گویند که ممکن است بر اثر ضربه مستقیم به سر، افتادن از ارتفاع با پا روی زمین یا ضربه مستقیم به چانه باشد.

علایم و نشانه‌ها
١. بیهوشی موقت یا نسبی، به دنبال ضربه به سر
٢. سرگیجه یا استفراغ پس از بهبودی
٣. از دست‌دادن حافظه نسبت به زمان حادثه
٤. سردرد خفیف در تمام قسمت‌های سر
٥. پریدن رنگ صورت در مصدوم بیهوش
٦. تنفس سطحی
٧. سرد و مرطوب‌شدن پوست
٨. سریع و ضعیف‌شدن ضربان

اقدامات در تکان مغزی
١. مصدوم بیهوش را در وضع مناسب قرار دهید. تنفس و نبض و سطح هوشیاری و پاسخ‌دهی مریض را هر ١٠ دقیقه کنترل کنید.
٢. مصدوم را تحت‌نظر یک فرد مسئول و درصورت امکان، یک پزشک قرار دهید.
٣. حتی درصورت بهبودی کامل به مصدوم توصیه کنید که اگر پس از حادثه سردرد و احساس کسالت یا تهوع واستفراغ دارد، به پزشک مراجعه کند.

شکستگی جمجمه
به دنبال ضربه به ناحیه سر و جمجمه ممکن است مصدوم دچار شکستگی جمجمه شده باشد. وجود یک زخم و خونریزی روی جمجمه و سر باید شما را به فکر شکستگی جمجمه بیندازد. در هر مصدومی که پس از ضربه به سر دچار بیهوشی شده است، حتما به فکر شکستگی جمجمه باشید. در شکستگی‌های سر همیشه به فکر آسیب‌های گردن هم باشید. اگر حرکت شدید سر (به‌خصوص به جلو و عقب) سبب بیهوشی شود، شکستگی گردن در مصدوم را جدی بگیرید.

روش تشخیص

وجود یک زخم یا خونریزی روی سر
وجود یک ناحیه نرم یا فرورفته هنگام لمس روی جمجمه
از دست‌رفتن هوشیاری
بدترشدن دقت پاسخگویی مصدوم
آمدن یک مایع شفاف یا خون از بینی و گوش‌ها
وجود خون در سفیدی چشم
از دست‌رفتن حرکات یک طرف صورت یا از بین‌رفتن قرینگی صورت
ممکن است در یک مصدوم بیهوش مردمک چشم‌ها غیرمساوی و غیرقرینه باشند و در پاسخ به نور (تابانیدن نور) تنگ نشوند، که هر دو ازعلایم وخیم‌بودن آسیب مغزی است.

بخوانید: سردردهای خطرناک را بشناسیم

اقدام درمانی
اگر مصدوم بیهوش است، مراحل ABC را بررسی کنید.
به مصدوم کمک کنید که درحالت نیمه خوابیده قرار بگیرد (بدن درحالت دراز کشیده باشد و سروشانه کمی بالا بیاید)
هرگونه خونریزی روی جمجمه را کنترل و همزمان به اورژانس تلفن کنید.
راه هوایی تنفس و سطح هوشیاری را هر ١٠ دقیقه بررسی کنید.
به سرعت مصدوم را به بیمارستان برسانید.

پیشگیری از ضایعات مغزی
متاسفانه به‌رغم پیشرفت‌های اخیر در علوم اعصاب، همچنان هیچ درمان خاصی برای ضایعات مغزی نخاعی پس از ضربه وجود ندارد، چراکه بافت عصبی پس از آسیب‌دیدن قادر به بازسازی خود نیست. به همین دلیل هم بهترین روش برای مقابله با ضربه مغزی، پیشگیری از آن است.

با رعایت‌کردن برخی قوانین ساده، می‌توان احتمال وقوع آسیب‌های مغزی را به‌طور چشمگیری کاهش داد. یکی از راه‌های موثر در پیشگیری از بروز این صدمات انعکاس اطلاعات جامع و کاربردی از طریق رسانه‌های گروهی نظیر رادیو و تلویزیون، روزنامه‌ها و تابلو‌های تبلیغاتی است که در بسیاری از کشور‌های پیشرفته به عموم مردم داده می‌شود. با توجه به این‌که قشر آسیب‌پذیرتر درکشور ما کودکان هستند، باید آموزش مستمری به کودکان داده شود.

خوب است در کلاس‌های مختلفی که شرکت می‌کنید، این پیام‌ها را به دیگران منتقل کنید. بستن کمربند ایمنی اصلی است که باید توسط تمام سرنشینان چه در صندلی‌های جلو و چه در صندلی‌های عقب خودرو اجرا شود، چراکه استفاده از کمربند ایمنی، ٥٠‌درصد احتمال مرگ‌ومیر سرنشینان جلوی خودرو و ٢٥‌درصد احتمال مرگ‌ومیر را در سایر سرنشینان کاهش می‌دهد.

در کودکان با قد کوتاه‌تر از ١٤٠ سانتیمتر، استفاده از صندلی کودک قبل از بستن کمربند ایمنی توصیه می‌شود. صندلی کودک کمک می‌کند تا کودک در ارتفاع بالاتری قرار گیرد تا کمربند ایمنی به درستی بسته شود. صندلی کودک باعث کاهش بیش از ٧٠‌درصد مرگ‌ومیر در نوزادان و ٥٤‌درصد در کودکان یک تا ٤ ساله می‌شود. والدین در آموزش کودکان خود نسبت به بستن کمربند ایمنی نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

در کنار این موضوع، رعایت سرعت مجاز هم از اصولی است که نقش موثری در پیشگیری از صدمات و ضربات دارد؛ چراکه سرعت بیشتر از حد مجاز به‌خصوص در مواقعی نظیر لغزنده‌بودن جاده‌ها ناشی از بارندگی یکی از عوامل کاهش کنترل خودرو یا موتورسیکلت توسط راکب است که منجر به افزایش میزان مرگ‌ومیر و ضربات مغزی می‌شود.

استفاده از کلاه ایمنی در موتورسواران هم یکی از اصولی است که برای پیشگیری از ضربات سر توصیه می‌شود؛ استفاده از کلاه ایمنی هنگام موتورسواری احتمال بروز آسیب و جراحت را ٦٩‌درصد و میزان مرگ‌ومیر را ٤٢‌درصد کاهش می‌دهد.

دراین میان شاید موضوعی که کمتر مورد توجه ما قرار داشته باشد، استفاده از روروک برای کودکان است؛ چراکه استفاده از روروک در اغلب کشور‌های پیشرفته ممنوع شده است. ٣٥‌درصد از کودکانی که در روروک گذاشته می‌شوند، دچار ضربه به سر می‌شوند که ممکن است عوارض این ضربات سال‌ها بعد نمایان شود.

تحقیقات اخیر در ایران نشان می‌دهد، بسیاری از کودکان زیر ٨‌سال و برخی از کودکان بین ٨ تا ١٠‌سال توانایی کافی برای عبور از خیابان را به تنهایی ندارند؛ بنابراین باید به صورت عملی به این کودکان آموزش‌های لازم داده شود. از موارد دیگری که می‌توان برای پیشگیری از عواقب ناشی از ضربات سر مورد توجه قرار داد، رعایت اصول ایمنی هنگام ورزش و ایمنی درمحیط کار است.

در بعضی از ورزش‌ها مثل دوچرخه‌سواری، اسکیت، کشتی، بوکس، اسب‌سواری و اسکی استفاده از کلاه ایمنی مخصوص ضروری است. هنگام دوچرخه‌سواری و اسکیت که محبوبیت خاصی بین کودکان ایرانی دارند، گذاشتن کلاه ایمنی و محافظ‌های دست و پا باید اجباری شود. همچنین کودکان باید از کلاهی استفاده کنند تا جلوی دید آن‌ها گرفته نشود.