سفری شگفت‌انگیز به شوشتر و سازه‌های آبی
سازه‌های آبی شوشتر در استان خوزستان یکی از شاهکارهای معماری و مهندسی در تاریخ باستان است که گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند.
فرادید| شوشتر شهری در شمال خوزستان است که ۶۳ کیلومتر با دزفول فاصله دارد. شهر شوشتر به مجموعه آبشار و سازه‌های آبی‌اش شهرت دارد و به همین دلیل هرسال پذیرای گردشگران زیادی از نقاط مختلف ایران و جهان است.
به گزارش فرادید، به باور مورخان وقتی شهر باستانی شوش از بین رفت، شهری جدیدی به نام شوشتر در نزدیکی خرابه‌های شوش ساخته شد که به معنی «شهری بهتر» است. شهر شوش به اندازه‌ای اهمیت داشت که تا اوایل دوره پهلوی مرکز استان خوزستان بود.
در دوران باستان به دلیل عبور رودخانه کارون و دز از وسط شهر شوشتر در این شهر یک سیستم آبیاری بسیار عظیم و شگفت‌آور تاسیس شد که مورخان معتقدند قدمت آن به دوران هخامنشیان و ساسانیان برمی‌گردد.
این سازه شگفت که با هدف استفاده بهینه از آب ساخته شده، از پل‌ها، بند، آبشار، کانال و تونل‌های بزرگی تشکیل شده است که به شکلی هماهنگ و منظم با هم در ارتباط هستند و آب را به نقاط مختلف هدایت می‌کنند. امروزه بخش کوچکی از این سازه‌های عظیم باقی مانده است. شهر شوشتر را می‌توان موزه طبیعی بناها و سازه‌های آبی دانست و از این نظر شوشتر شهری کم‌نظیر در دنیاست.
مجموعه سازه‌های آبی شوشتر به عبارتی یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌‌های صنعتی تاریخ تا قبل از انقلاب صنعتی است. در تابستان سال 1387 مجموعه سازه‌های آبی شوشتر که شامل بند میزان، آسیابهای آبی، قلعه سلاسل، بند گرگر، بند خاک، پل بند شادوران، بند برج عیار، پل لشکر، بند ماهی باران، بند شرابدار و میل مناره کلاه فرنگی است، در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان دهمین اثر ایرانی به ثبت رسید.
مجموعه سازه‌های آبی دقیقا در مجاورت بافت تاریخی شهر شوشتر قرار گرفته است. برای دیدن سازه‌های شوشتر باید ابتدا به خوزستان بروید؛ سپس به سمت شوشتر حرکت کنید. اگر مبدا شما شهر تهران است، می‌توانید از مسیر آزادراه خرم آباد- اندیمشک به سمت شوشتر بروید. بعد از ورود به شوشتر تابلوهای راهنما شما را به سمت این جاذبه حیرت‌آور هدایت می‌کنند.
درباره قدمت شهر تاریخی می‌توان گفت که به دوره عیلامی‌ها می‌رسد که قبل از ورود آریایی‌ها در ایران ساکن بودند؛ بنابراین قدمت شهر شوشتر در حدود 10هزار سال است. یکی از اسامی تاریخی شهر شوشتر «آدامدن» است و معبد چُغازَنبیل نیز در نزدیکی همین شهر ساخته شده است.
مجموعه سازه‌های آبی شوشتر متشکل از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیابهای آبی است که به صورت یک مجموعه صنعتی- اقتصادی در کنار هم قرار گرفته‌اند.
شیوه کار این مجموعه به این صورت بود که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود می‌کرد و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ‌ها بالا می‌آورد؛ سپس این تونل‌های سه‌گانه آب را به سمت مجموعه اصلی هدایت می‌کردند و بعد از آن به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شدند و آب پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها به صورت آبشارهایی به محوطه‌ای که شبیه حوضچه است، سرازیر می‌شود که یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این مجموعه است و جلوه بسیار زیبایی به آن می‌دهد.
این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی در روزهای کم‌آبی نیز آب مورد نیاز ساکنان را تأمین می‌کرد.
با توجه به شواهد موجود و اطلاعات تاریخی از منطقه شوشتر می‌توان گفت احداث اولیه آسیاب‌ها به عصر ساسانیان برمی‌گردد. البته قدیمی‌ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ است. دردوران هخامنشی مزداریون و سازه‌های آبی شوشتر پایه‌ریزی شدند.
شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بود و در زمان ساسانیان نیز یکی از مراکز مهم خوزستان به‌شمار می‌رفت. اما تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند که بعد از او در زمان شاپور ساسانی شوشتر آبادتر شد و می‌توان گفت درخشان‌ترین دوره تاریخی حیات خود را در این زمان داشت.
به‌طورکلی این مجموعه در طی زمان و در دوره‌های مختلف تاریخی کامل‌تر شد و بخش‌هایی نیز به آن اضافه شد. براساس اسناد و مدارک تاریخی این سازه‌ها در عهد قاجار نیز مرمت و بازسازی شد.
بخش‌های مختلف مجموعه تاریخی شوشتر
آسیاب آبی
با مسدود کردن سد گرگر، سطح آب بالا می‌آید و سه تونل حفر شده داخل سنگ را پر می‌کند؛ سپس آب این تونل‌ها به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شود و به قسمتی می‌رود که آسیابهای آبی قرار گرفته است، بعد از چرخاندن آسیاب نیز همانند آبشار به حوضچه‌هایی سرازیر می‌شود که منظره چشم‌نوازی را ایجاد می‌کند. درحال حاضر بسیاری از آسیابهای شوشتر از بین رفته و یا از کار افتاده‌اند و فقط آسیاب رضا گلاب است که هنوز کار می‌کند.
بند میزان
به دلیل پایین بودن سطح آب برای آبیاری زمین‌های کشاوری نیاز داشتند سطح آب را بالا بیاورند. به همین جهت بند میزان را روی رودخانه ایجاد می‌کنند تا با مسدود کردن جریان آب سطح آب بالا بیاید.
کلاه فرنگی
کلاه فرنگی برجی است در نزدیکی رودخانه که در زمان قاجار ساخته شده است. این مکان محلی برای نظارت به کارگران، میزان و شدت آب در پهنه رودخانه است.
رودخانه گرگر
این رودخانه در شمال شهر شوشتر قرار گرفته است. جالب است بدانید این رودخانه به صورت دستی در دوران هخامنشیان ساخته شده است تا حجم آب کارون را برای امنیت شهر کم کند.
پل بند برج عیار
این بند در پایین‌ترین قسمت آبشارها قرار گرفته است و قدمت آن به زمان ساسانیان بر می‌گردد. مورخان می‌گویند این برج با ذخایر طلای یک زن ساخته شده است و به همین جهت نام این برج را عیار به معنی ظرفی برای نگهداری طلا گذاشته‌اند.
پل شاه علی
این پل بازمانده از دوران صفویه است که دارای طاقی‌های متعددی است و درحال حاضر فقطی 3 طاق آن باقی مانده است. بعد از احداث پل جدید که شوشتر را به اهواز وصل می‌کند، پل شاه علی دیگر استفاده‌ای ندارد.
پل بند شادروان
این پل که دارای ۴۴ دهانه بود، به مرور زمان بخشی از آن از بین رفته است
بند ماهی‌بازان
نام دیگر این بند، بند خداآفرین است که ساخته دست انسان نیست و به صورت طبیعی روی رودخانه گرگر ایجاد شده است.
بند دختر
آخرین بند در تنگه کوهستان است که رود کارون از آن عبور می‌کند. بند دارا، بند خاک و بند شرابدار هم از دیگر بندهای این مجموعه عظیم هستند.
سیکا
سیکا محلی برای استراحت و تفریح است که در قسمت غربی این مجموعه قرار دارد و دسترسی به آن از راه پله‌هایی است که به صورتی قابل دسترس در سنگ کنده شده است. در داخل این مکان حوض ۸ ضلعی دیده می‌شود که کانال‌های کوچکی به آن می‌رسند و سپس آب آن به سمت رودخانه هدایت می‌شود.
