اولین کامپیوتر ایران در پالایشگاه آبادان

عباس آذرخش | پالایشگاه آبادان برای اولین‌بار در صنعت نفت و ایران و به احتمال فراوان در خاورمیانه، از رایانه یا به‌اصطلاح آن زمان، ماشین‌های حساب الکترونیکی استفاده کرد.

بر اساس اسناد موجود در سال ۱۳۲۹ در شعبه کنسرسیوم نفت آبادان، اولین دستگاه پردازش داده با عنوان یونیت رکورد (Unit Record) نصب شد و حدود ۶سال بعد این پالایشگاه کامپیوتر‌های نسل دوم IBM-۱۶۲۰ را مورد بهره‌برداری قرار داد.

این در حالی است که اکثر محققان، تاریخ ورود رایانه به ایران را اوایل دهه ۱۳۴۰ خورشیدی به حساب می‌آورند؛ چرا که در سال ۱۳۴۱ بانک ملی و شرکت نفت در تهران و به دنبال آن‌ها در سال ۱۳۴۳، دانشگاه تهران صاحب دستگاه‌های رایانه شدند.

پالایشگاه آبادان، پیشگام استفاده از رایانه

در مقاله‌ای که در سال ۱۳۴۷ به قلم دکتر پرویز اعتماد مقدم در نامه صنعت نفت درج شده است، چنین می‌خوانیم: «پالایشگاه آبادان اولین سازمان ایرانی بود که ماشین‌های حساب الکترونیکی را به کار گرفت و در مدت ۱۲سال گذشته چند بار آن‌ها را به مدل جدیدتر تبدیل کرده است.»

در ادامه این مطلب از قول «کارکنان اداره ماشین‌های حساب الکترونیکی آبادان» چنین آمده است: «اکنون نسل سوم این ماشین‌ها که جدیدترین و کامل‌ترین کامپیوتر در خاورمیانه است، برای صنعت نفت ایران به کار محاسبه امور مختلف اشتغال دارد.»

بر این اساس رایانه‌هایی که در سال ۱۳۴۷ در پالایشگاه آبادان مورد استفاده قرار می‌گرفتند، از نوع ای‌بی‌ام ردیف ۳۶۰ و مدل ۶۵ بودند و ۳۰برابر از رایانه‌هایی که برای نخستین‌بار در این پالایشگاه مورد استفاده قرار گرفتند، سریع‌تر بودند.

سپس در توصیف این رایانه‌ها چنین می‌خوانیم: «این ماشین‌ها قادرند در یک زمان چند کار مختلف را انجام دهند و روی آن‌ها تعداد بی‌شماری آلات و وسایل اضافی وجود دارد که با نصب آن‌ها می‌توان ماشین را برای کار‌های فوق‌العاده متنوعی به کار برد.»

توصیف و شرح کاربرد این رایانه‌ها در مقاله مذکور جالب است و خواندن آن خالی از لطف نیست: «ماشین‌های حساب الکترونیکی (کامپیوتر) در زندگی بشر امروزی جای مخصوص گرفته و در کلیه شئون رخنه کرده است.

نباید تصور کرد که کامپیوتر فقط ماشین حسابی است که سریع اعداد را جمع و تفریق می‌کند؛ نه، بسیاری از مسائل را که پاسخ آن دشوار است، می‌توان از طریق و با کمک کامپیوتر دریافت کرد، از این رو بعضی‌ها تصور می‌کنند که کامپیوتر‌ها در آینده جهان را در دست خواهند گرفت. شاید این‌طور بشود، ولی برخی نیز اظهار می‌دارند که کامپیوتر‌ها وسیله‌ای هستند برای بهتر و سریع‌تر انجام دادن کار بشر... چه کار‌ها که کامپیوتر‌ها نمی‌کنند.

کامپیوتر قادر به کشف جنایات است؛ همچنین می‌تواند زن و مردی را که به‌احتمال توافق اخلاقی و روحی و جسمی دارند، انتخاب کند؛ می‌تواند نقشه جنگی تهیه کند؛ می‌تواند اراضی را تشخیص دهد و دارو را تجویز کند. بدون کمک کامپیوتر سفر‌های فضایی مقدور نمی‌گشت. اصلا موشک‌ها ساخته نمی‌شد. اقتصاد کشور‌های بزرگ به هم می‌خورد؛ مختصر نظام دنیا از هم می‌پاشید.»

چنانچه از سطر‌های بالا پیداست، در آن زمان کارکرد رایانه‌ها هنوز برای عموم مردم ناآشنا بود. از آن پس به‌تدریج بر تعداد رایانه‌ها در کشور افزوده شد تا اینکه در سال ۱۳۵۶ شمار رایانه‌های موجود در کشور به ۶۱۶ دستگاه رسید.

با این همه تا اواسط دهه ۱۳۶۰ و پیش از آنکه نخستین محموله کامپیوتر در سال ۱۳۶۴ به سفارش شرکت مخابرات ایران وارد کشور شود، ورود رایانه به صورت محدود و در اختیار چند شرکت خاص همچون شرکت داده پردازی بود.

امروزه نقش دستگاه‌های رایانه در توسعه و پیشرفت، به‌ویژه در صنعت بزرگ و پیچیده نفت، بر هیچ‌کس پوشیده نیست. شاید زمانی که نخستین رایانه‌ها در پالایشگاه آبادان به کار گرفته شدند، کمتر کسی گمان می‌کرد که روزی رایانه‌ها در تمامی مراحل شناسایی، اکتشاف، تولید، پالایش و توزیع نفت و فرآورده‌های آن از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار شوند که حتی تصور یک روز فعالیت بدون آن‌ها غیرممکن باشد.