پرویز رجبی و ناگفته‌های تاریخ ایران

پرویز رجبی یکی از مورخان نامدار ایرانی بود که با تالیفات خود ضمن خدمت به فرهنگ و تمدن این مرز و بوم کهن، بسیاری از ناگفته‌های تاریخ ایران را به‌ما شناساند. وی نمونه‌ای ممتاز و کم‌نظیر از یک مورخ متعهد، واقع‌گرا و بی‌طرف بود.

پرویز رجبی در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۱۸ خورشیدی در قوچان دیده به جهان گشود و در زادگاه خود دوران تحصیلی را به پایان رساند. سپس در مشهد دیپلم گرفت.

مدتی به استخدام اداره آموزش و پرورش قوچان درآمد و بعد از آن به مدت چهار سال در بانک صادرات تهران مشغول فعالیت شد و در ۱۳۴۲ خورشیدی برای ادامه تحصیل به آلمان رفت و موفق شد از دانشگاه گوتینگن آلمان دکتری بگیرد.

در بازگشت نخست به استخدام دانشگاه اصفهان درآمد و بعد مرکز تحقیقات ایران‌شناسی را تأسیس کرد. این فعال فرهنگی دوباره به آلمان رفت و به مدت ۶ سال در آنجا به تدریس پرداخت و بعد از بازگشت به ایران ریاست بخش ایران‌شناسی مرکز دایرةالعمارف بزرگ اسلامی را بر عهده گرفت و نویسندگی خود را تا سال‌های پایانی عمر با پشتکاری ستودنی ادامه داد.

رجبی از جمله تاریخدانانی بود که در طول عمر پر بار خود کتاب‌ها و مقالات ارزشمندی تألیف و ترجمه کرد و در ارتقاء سطح تاریخ نگاری در ایران و زبان فارسی کوشید.

از آثار وی می‌توان به کریم خان زند و زمان او، جندق و ترود دو بندر فراموش شده کویر بزرگ نمک، شن‌های ایرانی، تاریخ خط میخی فارسی باستان، مهر ایران، تخت جمشید بارگاه تاریخ، ارج نامه شهریاری، ایران‌شناسی، فراز‌ها و فرودها، تاریخ ایران در دوره ایلامی، تاریخ ایران در دوره سلوکیان و اشکانیان، کریم خان زند و زمان او و از زبان داریوش اشاره کرد. اما کتابی که بیش از همه مورد توجه قرار گرفت، مجموعه ۵ جلدی هزاره‌های گمشده است.

یک دلیل استقبال عمومی به ویژه جوانان از این اثر قلم توانای رجبی در شرح رویداد‌های ایران باستان است. این کتاب تاریخ سیاسی، مدنی و فرهنگی ایران باستان را از نخستین دوره تا زوال ساسانیان را در برمی گیرد.

جلد نخست آن به اهورامزدا، زرتشت و اوستا اختصاص دارد، نویسنده در این بخش به روش علمی و تحلیلی به همه آرا و نقد‌هایی که در ایران و جهان به زرتشت و کتابش شده بود، پرداخته است. بخش دوم، به مقوله هایی، چون آتش و ایزدان و امشاسپندان و جشن‌های ایرانی و پنج گاه شبانه روز در ایران باستان و مقالاتی در خصوص آیین‌های ازدواج در ایران باستان و حقوق زنان اختصاص یافته است. (۱)

محسن باقرزاده، مدیر انتشارات توس در خصوص علت استقبال عمومی از کتاب هزاره‌های گمشده می‌گوید: پرویز رجبی مردی بسیار خوش نفس و خوش قلم بود و تاریخ را که همواره برای جوانان و نوجوانان خشک به نظر می‌رسد با قلمی توانا و نثری روان به رشته تحریر درآورد و جوانان را با تاریخ ایران باستان آشتی داده است.

مجموعه کم نظیر و ارزشمند هزاره‌های گمشده که به آن اشاره شد، دلیلی مهم از توانایی‌های وی است. همچنین مجموعه هفت جلدی «سده‌های گمشده» که در واقع به تاریخ دوره اسلامی در ایران می‌پردازد، همین ادعا را در مورد ایشان اثبات می‌کند.

کتاب سده‌های گمشده پژوهشی ارزشمند درباره تاریخ ایران پس از اسلام و در ۶ جلد تهیه شده است. از جمله عناوین این کتاب‌ها می‌توان به فروپاشی ساسانیان تا برآمدن صفاریان، جلد دوم؛ صفاریان، سامانیان، غزنویان و غوریان، جلد سوم؛ دیلمیان، علویان، آل‌زیار و آل‌بویه؛ جلد چهارم؛ سلجوقیان، جلد پنجم؛ اتابکان - لاله‌شاهان و آخرین مجلد آن در خصوص مغول‌ها و ایلخانان در ایران است.

در این کتاب بخش‌های بسیاری از تاریخ ایران پس از اسلام به صورت جامع و کامل مورد نقد و بررسی قرار گرفته و تمام کوشش مولف بر آن بوده است تا تاریخ ایران اسلامی را در ترازوی عدل و بدون بزرگنمایی، بازسازی کند.

ابوطالب میرعابدینی در توصیف آثار رجبی می‌گوید: رجبی تاریخ ایران را به خوبی می‌شناخت و با ریزه‌کاری‌های تاریخ ما آشنایی داشت. رویکرد علمی و انتقادی او در میان نویسندگان ما کم‌نظیر بود و در مباحث و مسایل علمی و تاریخی اهل نقد و سؤال بود. (۲)

یکی از ارزنده‌ترین ویژگی‌ها برای یک تاریخ‌نگار، مستقل بودن و بی‌طرفی نویسنده در نگارش است در این خصوص رجبی، نمونه‌ای ممتاز و کم نظیر از یک «مورخ مستقل» بود.

اهمیت این موضوع زمانی آشکارتر می‌شود که بدانیم استقلال فکری یک پژوهشگر، در جامعه مطلق‌گرای ایرانی که از دیرباز هر پدیده‌ای را به نیکی و بدی، به خیر و شر مطلق یا به روشنایی و تاریکی تفکیک کرده و جایی برای سایه‌روشن‌های میانی باقی نگذاشته، تا چه اندازه دشوار و گاه ناممکن است.

استقلال فکری و تاریخ‌نگاری واقع‌گرایانه و بی‌طرفانه، به اندازه‌ای برای این نویسنده برجسته به عنوان یک اصل خدشه‌ناپذیر شناخته‌شده است که حتی استنباط‌های شخصی خود را نیز نه در درون متن که در «حاشیه‌ای بر تاریخ» می‌نگارد و آشکارا تمایزی برجسته میان آنچه بر مبنای اسناد تاریخی فرادست آمده، با استنباط‌های خود قائل می‌شود.

ترازوی هزار کفه؛ یکی دیگر از آثار رجبی است. نویسنده پنج فصل نخست کتاب را به تاریخ قبل از اسلام پرداخته است.

این اثر جامعه‌شناسانه با بهره‌گیری از حوادث تاریخی مسببین و موثرین در آن حوادث ناگوار تاریخی را معرفی و مورد بررسی و تحقیق قرار می‌دهد و اگر به ناهنجاری‌ها و سهل‌انگاری‌های اجتماعی اشاره دارد، آن را زاییده در حاشیه بودن مردم از سرنوشت‌شان در طول تاریخ و الغای شخصیت مهجور بودن و نیاز به قیم داشتن در طول تاریخ از طرف حکومت‌ها می‌داند.

بدین جهت به جرأت می‌توان گفت این اثر با غنایی فرهنگی و اجتماعی که در خود دارد، شایسته کار آکادمیک است. فرید وحدت در خصوص کتاب ترازوی هزار کفه می‌گوید: این کتاب نگاهی است به تمامیت تاریخ و فرهنگ ایران در روزگاری که گویی آدمی به پگاه تاریخ بازگشته است و نیازمند معنی کردن دوباره خود و پیرامون خود است، از آنرو که پیاده است و خود می‌باید، به گشودن گره‌های پیرامونش دست یازد.

اینکه آوردم "تمامیت تاریخ و فرهنگ ایران" نه به معنای بیان تام و تمام چنین معنایی در این کتاب است که نویسنده نیز خود چنین ادعایی ندارد، بلکه نویسنده در جهت افزایش کرانه نگاه خود می‌کوشد تا از این راه بتوان سفر دیگری برای شناخت این سرزمین و مردمانش آغاز کرد.

بر این باورم که این اثر راه گشای راهی نوین است، راهی که تعلق خاطر خواننده را در هنگام خواندن تاریخ از آگاهی صرف نسبت به وقایع تاریخی متوجه حقایق تاریخی می‌سازد.

این مورخ نامدار تنها به تألیف در حوزه تاریخ نگاری بسنده نکرده بود، بلکه برای غنای منابع تاریخی، کار ترجمه را شروع کرد و توانست چند کتاب بسیار مهم و تاثیرگذار را در این زمینه به انجام برساند.

وی «از زبان داریوش» اثر پروفسور هایدماری کخ و سه جلد از آثار والتر هینتس با عناوین «یافته‌های نو» و داریوش و ایرانیان در ۲ جلد ترجمه کرد. کویر‌های ایران (سون هدین)، مارکوپولو در ایران (آلفونس گابریل)، سفرنامه نیبور (کارستن نیبور)، ماه عسل ایرانی (ویلهم لیتن)، شهریاری ایلام (والتر هینتس) و هنر جهان اسلام (ارنست گروبه) از دیگر ترجمه‌های وی است.

علاوه بر ترجمه و تاریخ‌نگاری، این پژوهشگر جامع‌الاطراف در عرصه داستان نویسی هم چندین رمان و مجموعه داستان منتشر کرد که حکایت از توانایی‌های ایشان در عرصه ادبیات داستانی دارد از دیگر تألیفات وی می‌توان به نگارش بیش از ۲۰۰ مقاله برای دانشنامه ایران و هزار مقاله برای دانشنامه دانش گستر اشاره کرد.

این نویسنده پرکار ۱۱ سالِ پایانی عمر خود را به سختی گذراند در ۱۳۷۹ خورشیدی سکته مغزی کرد و نیمی از بدنش فلج شد، اما با این وجود می‌گفت: اگر دستم یاری نکند، قلم را با دهان می‌گیرم و برای مردم می‌نویسم. ۱۰ سال بعد با سرطان دست به گریبان شد و سرانجام بر اثر عوارض ناشی از این بیماری در ۲۱ بهمن ۱۳۹۰ خورشیدی در تهران دیده از جهان فروبست.

منابع:
۱- رجبی، پرویز، هزاره‌های گمشده (ساسانیان، فروپاشی زمامداری ایران باستان)، ناشر: توس، نوبت چاپ: دوم، تابستان ۱۳۸۳ ش
۲- ابوطالب میرعابدینی، «حسرت‌های مورخ خستگی ناپذیر: به بهانه هشتمین سال درگذشت پرویز رجبی»، روزنامه ایران، شمارهٔ ۶۱۴۸، ۲۱ بهمن ۱۳۹۴، صفحهٔ ۲۰.