ریتون‌های هخامنشی
ریتون‌ها در دوره هخامنشی ارزش بالایی را در بین ظروف به خود اختصاص داده‌اند و خاص طبقه اشراف هستند. در زمان هخامنشی برای ساخت ظروف باارزش به‌خصوص ریتون‌ها از فلزات گران‌بهایی نظیر طلا و گاهی اوقات از فلز نقره استفاده می‌کردند.
ریتون‌ها ظروفی آشامیدنی هستند که به شکل نیم‌تنه فوقانی بدن یا به شکل سر و شاخ یک حیوان درآمده‌اند و در کل ظروفی که جانورسان بوده و دارای روزنه ورود و خروج مایع باشد، تحت عنوان ریتون طبقه‌بندی می‌کنند.
ریتون‌ها در دوره هخامنشی ارزش بالایی را در بین ظروف به خود اختصاص داده‌اند و خاص طبقه اشراف هستند. در زمان هخامنشی برای ساخت ظروف باارزش به‌خصوص ریتون‌ها از فلزات گران‌بهایی نظیر طلا و گاهی اوقات از فلز نقره استفاده می‌کردند.
استفاده از ریتون‌ها از هزاره چهارم قبل از میلاد تا پایان دوره ساسانی در ایران متداول بوده است. ضمن اینکه دقت در نوع نقوش و تزئینات این ظروف نشان‌دهنده اعتقادات اساطیری و آئینی مؤثر در شکل‌گیری آنهاست.
هدف در این پژوهش شناخت شکل و فرم ریتون‌های هخامنشی با توجه به رواج استفاده آئینی از ریتون‌ها و کارکرد و گونه‌شناسی آنهاست.
سعی نگارنده بر آن بوده تا با تکیه بر مکتوبات دوره هخامنشی به طبقه‌بندی جامعی از ریتون‌های این زمان بپردازد. این پژوهش در یافته‌اندوزی از شیوه کتابخانه‌ای بهره برده و به صورت توصیفی _ تحلیلی انجام گرفته است، از جمله پرسش‌های مطرح‌شده در این پژوهش که شامل: چگونگی ساختار و فرم شکل‌گیری ریتون‌های هخامنشی، جنس به‌کاررفته در ساخت ریتون‌ها، و کاربرد این ریتون‌ها است که حائز اهمیت است.
نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که این ریتون‌ها علاوه بر کارکرد تشریفاتی و رسمی، کارکرد آئینی و مذهبی نیز داشته و در این دوره ریتون‌های استوانه‌ای و مخروطی بیش از سایر انواع، متداول بوده است.
تمدن هخامنشی از جمله درخشان‌ترین ادوار ایران باستان به شمار می‌آید. از جمله ویژگی‌های این دوره باشکوه، اقتدار و نفوذ سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی آنان بر دیگر اقوام بود و همچنین تأثیر و تأثرات آنان در ارتباط با ملل گوناگون و حضور آنها در فلات ایران که موجب شکل‌گیری و ساخت آثار گران‌بهای هنری که از شاخص‌ترین آنها ریتون‌ها هستند، شده است.
ریتون‌ها از هزاره چهارم قبل از میلاد در ایران مورد استفاده قرار گرفته‌اند و تا پایان دوره ساسانی به اوج‌گیری خود ادامه دادند و با ورود اسلام به ایران از رونق خود افتادند.
این ظروف برای آشامیدن بسیار متداول بوده و استفاده از ریتون‌های مزین و آراسته نیز در مراسمات تشریفاتی و مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
روش کلی در ساخت آنها به گونه‌ای الهام‌گرفته از اشکال جانوران بوده و می‌توان گفت به نوعی این ریتون‌ها در ارتباط با عقاید فرهنگی و اساطیری هخامنشیان بوده است.
هدفی که در این پژوهش دنبال می‌کنیم پی‌بردن به گونه‌های مختلف ریتون‌های هخامنشی و طریقه ساخت و طبقه‌بندی آنهاست. از جمله پرسش‌هایی که در این پژوهش با آن مواجه هستیم، چگونگی ساختار و فرم شکل‌گیری ریتون‌های هخامنشی و جنس و کاربرد این ریتون‌هاست. روش به‌کاررفته در این پژوهش کتابخانه‌ای بوده و به صورت توصیفی _ تحلیلی انجام گرفته است.
تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان عموما ریتون‌ها را در هر دوره تاریخی به عنوان یک نمونه از اشیای یافت‌شده بررسی کرده‌اند، نگاه پژوهشگران اغلب توصیفی بوده و هر ریتون را به صورت تکی توصیف کرده‌اند و شکل و ساختار آنها به خصوص تفاوت‌های ساختاری ریتون‌ها که به صورت مستقیم بر کارکرد اثر می‌گذارد مورد توجه قرار نگرفته است.
هخامنشیان را می‌توان بزرگ‌ترین دولتی دانست که تا آن زمان تشکیل شده بود و 46 نوع مردم از نژاد‌های مختلف با مذاهب، زبان‌ها و عادات گوناگون در ممالک وسیع ایران زندگانی می‌کردند. قسمت‌های ثروتمند ایران آن روز ایالات غربی مانند آسیای صغیر، مستعمرات یونانی، بابل، فینیقیه و مصر بودند زیرا این قسمت‌ها از حیث تمدن، صنایع و تجارت، آبادترین جاهای عالم آن روز محسوب می‌شدند.
والیات هند نیز از قسمت‌های پرجمعیت و با ثروت عالم بودند. از اینجا معلوم است که ایران آن روز مانند پلی این قسمت‌های زرخیز را به هم اتصال می‌داده است.
وقتی کوروش دوم بزرگ‌ترین بنیان‌گذار شاهنشاهی ایران در حدود سال 599 ق.م زاده شد، جهان او از همان زمان باستانی شده بود. کوروش جوان در خواب هم نمی‌دید که او و فرزندان و نوادگانش بتوانند بزرگ‌ترین موج امپراتوری را که تاکنون به خاور نزدیک یورش برده است به وجود آورند.
تبار این پسر به هخامنش می‌رسید، این ملت مغرور اکنون دست‌نشانده پرحسرت ماد‌های جاه‌طلب شده بود؛ اما تقدیر چنان نبود که این وضعیت زیاد طول بکشد. کوروش بزرگ‌تر که شد، آرزوی او تنها آزادکردن قوم خود از زیر سلطه مادها نبود، بلکه توانست در زمانی بسیار کوتاه دودمان هخامنشی را به قدرتی باورنکردنی و نفوذی شگفت‌انگیز در بیشتر جهان شناخته‌شده آن روز برساند.
آلساندرو بائوسانی می‌نویسد: «ظهور ناگهانی و کسب قدرت پارسیان به رهبری کوروش بزرگ یکی از پدیده‌های شگفت‌انگیز، و نه البته نادر تاریخ گذشته و حال آسیاست. این نشان می‌دهد که چگونه دولتی کوچک می‌تواند بدون دلیل روشن، مانند ستاره‌ای جدید ناگهان بدرخشد و فراخی مرزهای خود را به اقوام و ملل و نژاد‌های گوناگون گسترش دهد».
کوروش در حدود 41سالگی در سال 558 ق.م در پارس بر تخت پادشاهی نشست، کوروش ضمن بررسی ضعف‌های دشمنان خویش به آرامی به طرح نقشه علیه آنها پرداخت و نخستین ضربه خود را در سال 553 ق.م وارد ساخت.
«امپراتوری هخامنشی عظیم‌ترین امپراتوری زمان خودش بود و تا زمانی که روم به اوج اقتدار خود رسید همتایی نداشت و این امپراتوری در دوره اختلاط اقوام مختلف انسان‌ها و جابه‌جایی آنها در غرب آسیا و اروپا نقشی درخور ایفا کرد.
این دوره شاهد تحولات عظیم در هنرها، فلسفه، ادبیات، تاریخ‌نگاری، اقتصاد و فلزکاری بود. این تحولات زمینه‌هایی را برای تحولات دیگر پدید آورد و دوره هلنیسم را یکی از ادوار مهم تاریخ کرد. امپراتوری هخامنشی در معنایی محدود که برای خود ایرانیان چندان اهمیتی ندارد، آغاز شکل‌گیری ملت ایران به عنوان یکی از اقوام محوری خاور نزدیک معاصر است».
فلزکاری هخامنشی
هنر هخامنشی انعکاسی است از اصول اخلاقی و مفاهیم سیاسی که در آن روح منطقی حکم‌فرماست. این هنر القاکننده عظمت و منعکس‌کننده روحیه زندگی و احترام به شخصیت والای انسانی و عاری از هرگونه خشونت و تهدید و القای ترس است و حتی در نقش شیر یک نوع انس و الفت دیده می‌شود.
احترام به حقوق اقوام و به رسمیت شناختن آنها در یک امپراتوری وسیع کاملا در هنر هخامنشی انعکاس یافته است. همه این ویژگی‌ها از اختصاصات هنر هخامنشی است. همچنین نزدیک‌ترین همسایه هخامنشیان، آشوری‌ها که در فلزکاری نیز برای خود دارای سبک بودند.
هنرشناسان بر این عقیده‌اند که به آن درجه‌ای که هنر هخامنشی از هنر ایلام و ماد تأثیر پذیرفته از هنر آشور متمایز شده است. هنری فرانکفورت نخستین کسی است که به اختلاف اساسی میان سبک تزئین آشوری و هخامنشی و تأثیر هنر یونان بر سبک هخامنشی توجه کرد.
«فلزکاری تشریفاتی بیشتر به صورت تزئینات طلایی ظرف‌های نقره، مانند بشقاب و کاسه و جام و کوزه، دیده می‌شود که به نقش بز کوهی، لوتوس، نخلچه، نیلوفر و یا تصاویر موجودات واقعی یا اساطیری مزین‌اند».
«ظرف‌های سیمین و زرین ایران باستان بی‌نظیرند. آنچه بر جای مانده به گنجینه‌های بسیار ارزشمند محفوظ در موزه‌ها تعلق دارد. هنگامی که پارمنیون در سال 330 به دستور اسکندر غنائم فراوانی را که از پارس به دست آمده بود می‌شمرد، در میان گنجینه‌های هخامنشی، تنها وزن ساغرهای مرصع به هزارو 968 کیلوگرم رسید».
«طلا و نقره با گذشت زمان سالم می‌مانند، اما مس و برنز در مقابل فرسایش خاک، دوام و مقاومت چندانی ندارند و آهن در شرایط خاصی در اثر زنگ، کاملا از بین می‌رفته است. ولی آزمایش‌های علمی صورت‌گرفته بر قطعات به‌جامانده آهن، ظاهر اصلی این فلز را آشکار می‌سازند.
ظاهر اصلی این فلز را می‌توان با حفاظت، دوباره احیا و بازسازی کرد». از جمله تولیدات فلزکاری این دوره می‌توان ریتون‌ها را نام برد که بخشی از آن به شکل شیپور و به منظور نوشیدن مایعات ساخته شده است؛ این شیپور با زاویه متناسبی به قسمت قدامی حیوان متصل شده و از ابداعات هنری هخامنشی محسوب می‌شود.
در اواسط قرن ششم ق.م هنگامی که امپراتوری شکل گرفت، میراث‌های فلزکاری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شدند. آنچنان که در منابع تاریخی آورده شده، برخی از کارهای فلزی، توسط دربار هخامنشی یا به منظور دربار هخامنشی ساخته می‌شدند.
ریتون‌های طلایی موزه متروپولیتن (به شکل شیر، ریتون نقره‌ای کلکسیون کورکی ین (به شکل گاو)، ریتون نقره‌ای کلکسیون شی‌مل (به شکل قوچ)، ریتون نقره‌ای موزه لنینگراد (به شکل قوچ)، ریتون‌های نقره‌ای موزه لوور (به شکل بز و اسب)، ریتون نقره‌ای موزه بیریتیش (به شکل گریفون)، ریتون‌های نقره‌ای موزه ارمیتاژ (به شکل بز بالدار)، ریتون طلایی کلکسیون شخصی در نیویورک (به شکل آهو) و سایر ریتون‌های طلایی و نقره‌ای هخامنشیان که تزئین‌بخش موزه‌های ایران هستند؛ آنچنان با مهارت ساخته شده‌اند که می‌توان از آنها به عنوان بهترین شاهکار‌های هنر فلزکاری عصر هخامنشیان سخن به میان آورد».
«گیرشمن به‌صراحت می‌نویسد: هنر ایران در دوران هخامنشی هنر شاهی بود و در پایتخت شاهنشاهان همراه با سرنوشت شاهنشاهی ایران ایام می‌گذراند و به این دلیل است که در دوران پادشاهی کورش و داریوش به اوج ترقی می‌رسد و سپس پیشرفت آن متوقف می‌شود و فقط در زمان خشایارشاه و اردشیر مختصر جنبشی از خود نشان می‌دهد».
ریتون چیست؟
«ریتون واژه‌ای است یونانی و به جام‌هایی اطلاق می‌شود که به‌نحوی بخشی از آن به شکل حیوان درآمده است و این حیوان‌ها عموما شیر، بزکوهی و پرندگان قدرتمند هستند.
این شیوه از القای قدرت در وسایل و امور روزمره زندگی سابقه دیرینه دارد. زیباترین ظرف‌های قلم‌زنی هخامنشی ریتون‌ها هستند و نمونه قابل توجه آن در موزه متروپولیتن به نمایش گذارده شده و گفته می‌شود از همدان به دست آمده است».
«دهخدا در ذیل کلمه ریتون چنین آورده است: «ریتون، صراحی باشد که آن را از طلا و نقره یا از گل به صورت جانوران خصوصا شیر بسازند و بدان شراب خورند».
مطابق فرهنگ آکسفورد، ریتون‌های واقعی آنهایی هستند که علاوه بر دهانه ظرف، سوراخی برای خروج مایع در آنها وجود دارد که در پوزه یا سینه حیوان قرار داده شده است». «در میان باستان‌شناسان تعاریف فوق کم و بیش پذیرفته‌شده هستند.
ایدت پرادا در کتاب «هنر ایران باستان» درمورد ریتون می‌نویسد: کلمه یونانی ریتون از مایع روان گرفته شده است. این کلمه در واقع تنها به ظروفی گفته می‌شود که از آن جریان باریک یک مایع بیرون می‌آید.
گیرشمن نیز شرح ریتون را کم و بیش مطابق تعریف آکسفورد می‌داند و می‌نویسد: ریتون‌های واقعی آنهایی هستند که علاوه بر دهانه ظرف، سوراخی برای خروج مایع در آنان وجود دارد که در پوزه یا سینه حیوان قرار داده شده است.
این تعاریف بر ویژگی خروج تدریجی مایع در ریتون‌ها تأکید دارند. ویژگی مهم دیگر در ظروف معروف به ریتون استفاده از شکل جانوران مختلف در ساخت آنهاست. گروهی از محققین تمامی ظروف جانورسان را ریتون می‌دانند».
در عصر هخامنشی ریتون‌ها از طلا، نقره، مفرغ، آهن و سفال و شیشه با ویژگی خاصی ظاهر شده و از نظر سبک ریتون‌سازی و آثار هنری این عصر جای بس مهمی را در میان سایر آثار تجملاتی و صنعتی به خود اختصاص داده است.
در ساختن ریتون‌های هخامنشی، نهایت ظریف‌کاری، دقت و استادی رعایت شده و هنرمندان در این رشته هنری نیز از نظر خلاقیت و مهارت، برتری هنر این عصر را نسبت به دوره‌های پیشین کاملا مشخص و روشن کرده‌اند. «جام‌ها بنا بر آنچه در نوشته‌های گزنفون آمده است، از جمله هدایایی بوده‌اند که کوروش به اطرافیانش می‌داده است.
باید دانست که اعطای هدایا هدیه‌دهنده و هدیه‌گیرنده را به یکدیگر وابسته می‌گرداند و بدین ترتیب هدیه‌گیرنده به شاه تعهد وفاداری می‌داد، چنان‌که روابط شاه با بندکه‌هایش را عطیه سلطنتی تشکیل می‌داد. پارسیان توانگر در این ظروف شراب می‌نوشیدند، البته به استثنای کسانی که شاه آنان را تنزل مقام می‌داد و به استفاده از جام سفالی محکوم می‌شدند».
تأثیر ریتون‌سازی هخامنشی بر سایر ملل
ریتون‌های هخامنشی که به احتمال زیاد از نمونه‌های مادی و اورارتویی و سکایی اقتباس شده‌اند، عموما از سرزمین‌های تحت نفوذ هخامنشیان به دست آمده‌اند.
ریتون‌هایی که از کورگان‌های سکایی واقع در جنوب روسیه کشف شده‌اند، یا به‌وسیله هنرمندان هخامنشی ساخته شده یا اینکه سکایی‌ها در ساختن آنها شدیدا تحت تأثیر هنر هخامنشی قرار گرفته‌اند.
ولی به احتمال قریب به یقین، ریتون‌های یافت‌شده از قبور سکایی توسط هنرمندان هخامنشی ساخته شده‌اند؛ زیرا شیوه و تکنیک چکش‌کاری به‌ویژه در ریتون‌های فلزی این نظر را روشن می‌سازد. ریتون‌هایی که از آسیای صغیر به دست آمده، مربوط به عصر هخامنشیان هستند، از ارزش هنری خاص برخوردار بوده و در عین حال نفوذ و گسترش هنر هخامنشیان را در این سرزمین به اثبات می‌رسانند که می‌توان برای مثال از ریتون سفالین به شکل شیر از شهر آدانا، ریتون نقره‌ای به شکل بز وحشی و گریفون یافت‌شده از شهر ارزنجان، ریتون نقره‌ای به شکل آهو مکشوفه از شهر ارزروم سخن به میان آورد.
البته منقار، پاها، گردن و بال‌های گریفون با طلا اندود شده و سایر قسمت‌های آن از نقره است. به‌یقین، هنرمندان در خلق این جام‌های زرین و سیمین به‌ویژه آنهایی که به طوری عمودی بر نیم‌تنه حیوانات واقعی و تخیلی اتصال یافته‌اند، از سرستون‌های تخت جمشید الهام گرفته و حتی شیار‌های عمودی سطوح بیرونی جام‌ها به احتمال با اقتباس از شیار‌های قاشقی بدنه ستون‌ها چکش‌کاری شده‌اند.
«از نظر اقتصادی رابطه یونانی‌ها با سکاها در این نواحی بیشتر بستگی به نوشیدنی داشت. سکاها شراب‌خورهای غریبی بودند که اختلاط آب را با شراب حرام می‌دانستند و شاید به همین سبب است که بیشتر ریتون‌هایی که در ایران از زمان هخامنشی‌ها پیدا شده، اثر هنر سکایی دارند.
مانند ریتون طلایی که در موزه ایران باستان حفظ می‌شود و هنگامی که آن را برای نمایشگاه هفت‌هزار سال هنر ایران به پاریس می‌بردند، قیمت آن را 200 هزار دلار تخمین زدند. این ریتون از نظر هنری از بسیاری جهات با هنر سکایی قرابت دارد و جای تعجب است که بعضی در اصالت آن تردید کرده‌اند.
زیرا تمام خصوصیات هنر هخامنشی متأثر از هنر سکایی در این ریتون موجود است». مطالعات باستان‌شناسی در زمینه تاریخ هنر عهد باستان، نشان می‌دهد که هنر سکاها با هنر ماد و هخامنشیان پیوند داشته؛ مانند ریتون‌های هخامنشی که بسیار نزدیک به هنر سکایی است، این شباهت‌های هنری می‌تواند ناشی از عواملی مانند شرایط اقلیمی و جغرافیایی، شیوه‌های تولید و معیشت باشد که مانند مادها، سکاها، هخامنشیان و دیگر اقوام همسایه است.
ساختار ریتون‌های هخامنشی
«ریتون‌های هخامنشی در دو گروه اول و دوم یعنی ریتون‌های «مخروطی یا استوانه‌ای» و نیز «ریتون‌های شاخی‌شکل» قرار می‌گیرند. ریتون‌های کوزه‌ای‌شکل در دوره هخامنشی متداول نیستند.
ریتون‌های هخامنشی در حقیقت نوعی جام آشامیدنی هستند که به سر و سینه یک حیوان منتهی می‌شوند. مهم‌ترین تفاوت ریتون‌های هخامنشی با دوره‌های قبل و بعد از آن این است که در این ریتون‌ها روزنه ورود و خروج مایع جدا از یکدیگر طراحی نشده است، بلکه ظرف به شکل یک جام بوده که دهانه آن هم‌زمان روزنه ورود و خروج مایع است.
ریتون‌های مخروطی و استوانه‌ای به دلیل شباهت زیاد در ساختار، همواره در یک گروه قرار می‌گیرند، اما تنوع زیاد و همچنین تعداد فراوان ریتون‌ها به دو شکل مخروطی و استوانه‌ای در دوره هخامنشی لزوم مطالعه آنها را در سه گروه ایجاب می‌کند.
بنابراین ریتون‌های هخامنشی را باید در سه گروه طبقه‌بندی کرد:
۱. ریتون‌های مخروطی
۲. ریتون‌های استوانه‌ای
۳. ریتون‌های شاخی‌شکل
در مطالعه هر ریتون، سه بخش ساختار، شکل و تزئینات بررسی می‌شوند. «ساختار» در هر ریتون، خود از سه بخش متفاوت تشکیل شده است؛ جام، بدنه و تزئین. جام و بدنه ریتون، بخش‌های متصل به هم هستند و درمجموع ساختار کلی یک ریتون را تشکیل می‌دهند.
جام، بخشی است که مایع در آن ریخته می‌شود. بدنه، قسمت تحتانی یا قدامی ریتون است که به جام متصل شده و در ساخت آن از فرم بدن حیوانات استفاده می‌شود. نوع اتصال جام و بدنه به یکدیگر تفاوت‌های ساختاری در ریتون‌ها را ایجاد می‌کند».
«متداول‌ترین طرح در ساختن جام‌های شراب، جام‌های بوقی‌شکل بوده که از روی جام‌های شاخی دوران بربریت تقلید شده است، از اواخر هزاره دوم ق.م ظروف شراب‌خوری شاخ‌مانند با پایه‌هایی به شکل حیوان زانوزده ساخته می‌شده که در نواحی شمالی ایران و در بعضی از کشفیات ترکیه به دست آمده است و هخامنشی‌ها جام‌های شاخی‌شکل خود را از اینها تقلید کرده‌اند.
ساختمان این جام‌ها که سنت اجدادی همان فلزکاران بوده است، به شکل جام‌های عمودی مخروطی‌شکل نیز ساخته شده‌اند که شکل و پوزه حیوان دارد. این جام‌ها پایه‌ای ندارند که به‌خودی‌خود روی سطحی بایستند و نوشیدنی که در آن است باید در دست نگه داشته شود.
اگرچه ساختن این نوع جام قدمتی بر جام‌های شاخی‌شکل سفالی انحنادار که از نقاط مختلف ایران به دست آمده ندارند ولی از جام‌های شاخی که پایه آن انحنادار و از فلز ساخته شده‌اند قدیمی‌ترند».
«یکی از زیباترین نمونه این ریتون‌ها که با ضرب چکش از طلای خالص ساخته شده و احتمالا از همدان یافت شده است. در میان ریتون‌های هخامنشی از ویژگی و زیبایی و درخشش خاصی برخوردار می‌باشد. این شاهکار بسیار ارزنده را، امروزه در موزه ملی ایران باستان به معرض نمایش قرار داده‌اند.
این ریتون طلایی که مشتمل بر مجسمه شیر بالدار و متصل به جامی بلند است، بدنه آن مزین به خطوط شیاردار افقی برجسته بوده، اطراف لبه بالای آن دارای نقش گل‌های معمول در نقوش هخامنشی به نام گل‌های نیلوفر آبی و نقش زنجیره‌ای است.
بال‌های شیر تا محاذات گوش‌های آن بالا آمده، چگونگی صورت، گردن، دهان، دندان، چشم، بینی و پنجه‌های جلو انداخته شیر با نقوش برجسته متعدد تخت جمشید، از نزدیک قابل مقایسه است. همچنین بلندی این ریتون 23 سانتی‌متر و طول آن در جهت سر و دم شیر 21 سانتی‌متر و پهنای زیرین بدنه آن هشت سانتی‌متر، قطر دهانه بالای ریتون 12 سانتی‌متر و وزن آن هزارو 875 گرم است».
«ریتون طلایی دیگری، با ویژگی هنر عصر هخامنشی، در موزه متروپولیتن به نمایش گذارده شده است. با وجود اینکه از نظر ابعاد کوچک‌تر از ریتون قبلی بوده و دارای تزئینات کمتری است ولی از لحاظ شکل ظاهری و تزئین سطح بیرونی جام و شیر بالداری که جام طلایی به گرده آن اضافه شده است، از یک طرف قابل مقایسه با ریتون‌های مکشوفه از همدان بوده و از طرف دیگر ریتون‌های مکشوفه از آسیای صغیر را به یاد می‌آورد».
این بالغ زرین و بسیار نفیس شکوه زندگی درباری در ایران باستان را به نمایش می‌گذارد. ذخایر طلا آن‌قدر زیاد بود که حتی اعضای دربار شاهنشاهی در میدان نبرد نیز با خود طلا حمل می‌کردند. ارتفاع 16 سانتی‌متر_ قطر دهانه جام 14 سانتی‌متر_ درازای آن از بینی شیر تا لبه جام 24 سانتی‌متر است.
به گفته هرودوت در میان غنایم جنگی که فرمانده ارتش یونان پاوسانیاس بعد از پیروزی بر خشایار‌شا به دست آورد، جام و لیوان‌های زرین نیز وجود داشتند.
«شاهکار ساغرسازی این دوره را می‌توان در ساغر کله حیوانی مکشوفه از همدان از جنس طلا که در‌حال‌حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود، مشاهده کرد. چنین به نظر می‌رسد که این ریتون کاملا دارای خصوصیات و ویژگی‌هایی است که در دوره ماد مرسوم بوده و در دوره هخامنشی با پیروی از سبک و شیوه ساخت و رعایت ظرافت‌های هنری تکمیل و ارائه شده‌اند».
جنس ریتون‌ها در دوران هخامنشی به علت وجود یک شاهنشاهی جهانی، هنر‌های تجملی پیشرفت شایانی کرد؛ به‌ویژه زرگری، نقره‌کاری و اصولا فلزکاری مورد توجه بسیار قرار گرفت. به استناد کتیبه گلی مکشوف در شوش که متعلق به داریوش است، در آن زمان طلا را از سارد یا باختر، سنگ الجورد و عقیق را از خوارزم، نقره و مس را از مصر و عاج را از حبشه و هند می‌آوردند و بیشتر زرگران مادی و مصری بودند.
ریتون‌ها از نظر جنس مواد ساخت پنج گونه‌اند: 1_ ریتون‌های سفالین 2_ ریتون‌های فلزی (طلا، نقره و مفرغ) 3_ ریتون‌های شیشه‌ای 4_ ریتون‌های ساخته‌شده از عاج 5_ ریتون‌های ساخته‌شده از سنگ‌های معدنی و زر. از نظر فرم و اشکال گونه‌های متفاوت و متنوعی از ریتون در حفاری‌های باستانی کشف شده است.
موارد کاربرد ریتون‌ها
ریتون در مراسم تشریفات درباری و مذهبی، اعیاد و جشن‌های طبقه حاکم ایران باستان مورد استفاده قرار می‌گرفت و رونق مجلس اشراف بود. استفاده از این نوع ظروف در تمام طبقات اجتماعی به کار می‌رفت، اما نوع جنس آنان متفاوت بود، طبقات پایین جامعه از ریتون‌های سفالین و طبقات بالا ریتون‌های طلا و نقره را مورد استفاده قرار می‌دادند.
چون دهانه ریتون سرباز و گشاده بود، در مراسم مذهبی بیشتر به‌صورت گلابدان‌ها به کار می‌رفته است و با ریختن عطر در آن و قراردادن در اتاق‌ها و تالارها، معابد و آتشکده‌ها، فضای موجود را معطر و روحانی می‌کردند. با ورود اسلام و به دلیل باورها و اعتقادات دین اسلام، از جمله منع شراب‌خواری، مخالفت با چهره‌نگاری انسان و حیوان در هنر، عملا هنر ریتون‌سازی نیز به فراموشی سپرده شد.
بررسی و مطالعه ریتون‌ها نشان می‌دهد، گروهی از ریتون‌های هخامنشی که از نقاط مختلف ایران به دست آمده‌اند، بیشتر به شکل مخروطی و استوانه‌ای ساخته شده بودند و پیکره‌های انتهایی این ریتون‌ها همواره به شکل حیوانات بومی و محلی بوده است و هرکدام نماد خاص خود را دارند.
جنس این ریتون‌ها از فلزات مختلفی مانند طلا و نقره و مفرغ بوده که ریتون‌های طلا برای مراسمات درباری کاربرد بیشتری داشته است، همچنین ریتون‌هایی از جنس سفال، شیشه، عاج و سنگ‌های معدنی و زر که از نظر فرم و شکل ریتون‌های متفاوتی از حفاری‌های باستان‌شناسی به دست آمده است.
کاربرد این ریتون‌ها بیشتر در انجام مراسمات مذهبی بوده و با ورود اسلام و منع استفاده از این ظروف به‌طور‌کلی کارایی خود را از دست دادند.
منبع: روزنامه شرق
