دستور غذایی دیابتی ها

فرادید | بيمارى ديابت يكى از شايع ترين بيمارى هاى غدد درون ريز است،اكثر افراد درگير با اين بيمارى چنانچه برنامه غذايى آگاهانه اى را انتخاب كنند بروز مشكلات را به طرز قابل بحثى كاهش مى دهند. مشكل اساسى اينجا است كه با تشخيص ديابت درست در موقعيتى قرار مى گيريم كه بايد عادات غذايى خود را تغيير بدهيم، هر تغييرى در ابتدا سخت است ولى از آنجايى كه عنصر عادت را در كليه امور زندگى مربوط به انسان ها نمى توان ناديده گرفت بدن به زودى با شرايط جديد وفق پيدا مى كند و از آنجايى كه مشكلات فرد در اثر اين رعايت ها برطرف مى شود تمايل به داشتن رژيم غذايى مخصوص بيشتر مى شود. مشاوره تغذيه بسيار لازم است و به بيماران ياد خواهد داد تا جيره غذايى برخى مواد غذايى را در برنامه غذايى خود تعيين نمايند. از آنجايى كه هيچ گروه غذايى به تنهايى قادر نيست تا تمام مواد مغذى مورد نياز براى بدن را براى آن تامين كند بنابراين استفاده از يك رژيم غذايى شامل طيف وسيعى از خوراكى ها افراد درگير با اين بيمارى در وضعيت خوبى از نظر سلامت قرار خواهد داد.

توصيه هايى كه در زير به آنها اشاره خواهيم كرد براى افراد درگير با هر دو نوع ديابت (۱- وابسته به انسولين IDDM و۲- غير وابسته به انسولين NIDDM) كارآمد است در جايى كه نياز به فرق گذاشتن در اين دو نوع است ذكر خواهد شد همچنين افراد با ديابت باردارى (GDM) و افرادى كه ميزان قند خون آنها در حد مرزى است (IGT) مى توانند از اين توصيه ها بهره ببرند.

• كالرى
هر ماده مغذى انرژى زايى كه به عنوان انرژى مصرف نشود به صورت چربى ذخيره مى شود. بنابراين بايد سعى شود كه بين ميزان كل كالرى دريافتى با ميزان سوخت آن در بدن توازن برقرار شود.

براى افرادى كه انسولين خارجى استفاده مى كنند جلوگيرى از افزايش وزن يك هدف اساسى است و براى افرادى با تيپ دو ديابت(غيروابسته)، كاهش وزن متوسط با توجه به وزن اوليه نمايانگر كاهش در هايپرگليسمى (بالا بودن قند خون)، مقاومت انسولين، اختلالات چربى و بالا بودن فشار خون بوده است. به عنوان مثال يك كالرى مناسب براى كودكان كالرى اى است كه مقدار انرژى لازم براى رشد و نمو را در كودكان به ارمغان بياورد و وعده هاى غذايى در مورد كودكان نبايد محدوديت از نظر كالريكى داشته باشد (از اين رو به خصوص در مورد كودكان استفاده از مشاوره تغذيه اى ضرورى است).

محدوديت كالريكى و كاهش وزن متوسط در حدود ۷-۵ كيلوگرم نشانه هاى خوبى را در كنترل ديابت نشان مى دهد حتى اگر يك وزن مطلوب به دست نيايد.

• كربوهيدرات ها
يك دريافت كافى از كربوهيدرات ها تا ۵۰درصد كالرى روزانه توصيه مى شود. حبوبات، سبزيجات و ميوه ها منابع خوبى براى ويتامين، مينرال و فيبر هستند.

توصيه ها در جهت حذف يا تقليل ميزان كربوهيدرات هاى ساده به ميزان ۵ درصد از كالرى روزانه است. اين مواد شامل قند، شكر، مربا، شيرينى ها و... هستند كه قند آنها نسبت به كربوهيدرات هاى تركيبى (نان، غلات، ماكارونى و...) سريع تر وارد خون مى شود بنابر اين افزايش سريع قند خون را به دنبال خواهد داشت. بد نيست در اينجا اندكى راجع به جانشين هاى فاقد كالرى قندى كه قند خون را افزايش نمى دهند صحبت كنيم چون اين مواد حاوى هيچ گونه كربوهيدراتى نيستند. اينها شامل شيرين كننده هاى مصنوعى مثل آسپارتام، ساخارين و ايس سولفام ـ كا هستند. برخى الكل هاى قندى كه به عنوان جانشين قند مصرف مى شوند، داراى كالرى بوده و پس از جذب وارد خون مى شوند. اينها شامل سوربيتول، مانيتول و گزيليتول هستند، كه معمولاً بسيار آرامتر از قند جذب شده و نسبت به گلوكز و ساكاروز كمتر باعث افزايش سطح قند خون مى شوند، البته اگر بيشتر از ۲۰تا ۵۰گرم در روز مصرف شوند ناراحتى هاى گوارشى و در نهايت اسهال ايجاد مى كنند. شيرين كننده هاى مصنوعى در زنان باردار و شيرده مثل ساخارين نبايد مصرف شود و كودكان مبتلا به بيمارى فنيل كتونوريا (PKU)نبايد از آسپارتام استفاده كنند.

• پروتئين
پروتئين ها به عنوان جانشين شونده هاى بخش هايى از بدن استفاده مى شوند. اين مواد به عنوان انرژى مصرف نمى شوند مگر اينكه به مقدار كافى كربوهيدرات و چربى در اختيار بدن نباشد. خوردن پروتئين بخش مهم هر رژيم غذايى سالم است. ولى زياده روى در يك چيز خوب مى تواند بد باشد. به خصوص براى افرادى كه مشكلات كليوى دارند بايد آگاهانه ميزان پروتئين مصرفى شان را محدود كنند.

• چربى
هر فردى در رژيم غذايى خود به ميزان كمى چربى نياز دارد تا عمل حياتى بدن كه در ارتباط با چربى ها است به طور مطلوب انجام شود. بنابراين مصرف محدود و از نوع خوب آن (روغن هاى مايع زيتون و آفتابگردان و گردو و ساير روغن هاى مايع) را توصيه مى كنيم.

• فيبر
فيبر محلول (بنشن، جو،ميوه ها و بعضى از سبزى ها) قادر به جذب مهار گلوكز از روده باريك است. و در درمان و جلوگيرى از بيمارى هاى دستگاه گوارش و سرطان كولون بسيار نافع است. بنابراين توصيه مى شود كه افراد ديابتى مقدار فيبر دريافتى شان مثل افراد عادى باشد و براى دريافت آن توصيه مى شود حدود ۳۵-۲۰گرم در روز از فيبرهاى خوراكى استفاده شود چون اين مقدار احتياج به منابع متعدد دارد از اين رو مواد زير مى توانند اين هدف را اجرا كنند: غلات صبحانه اى، حبوبات كامل، ميوه ها، سبزى ها و بنشن.

• ويتامين ها و مواد معدنى
قبل از مصرف مكمل ويتامين ها با متخصص تغذيه مشورت كنيد، تغيير مختصرى در غذاهاى انتخابى، مى تواند هرگونه كمبود تغذيه اى را جبران كند.

به نظر مى رسد كه توزيع مناسبى براى دريافت ويتامين ها و مينرال ها براى افراد مواجه با ديابت وجود ندارد. آنتى اكسيدان هايى مثل ويتامين ث، ويتامينE و بتاكاروتن قابل توجه و به دست آمده است و افرادى كه كمبود در ويتامين ها و مواد معدنى دارند در معرض خطر بيشترى نسبت به افراد با كفايت تغذيه اى از نظر اين مواد هستند. تحقيقات نشان داده است كه عنصر كروم در تنظيم قند خون در محدوده مطلوب بسيار كارآمد است. همچنين تخليه منيزيم با حساسيت به انسولين ارتباط دارد و با مكمل يارى از طريق خوراكى بهبود پيدا مى كند (به خصوص در ديابت غيروابسته به انسولين).

• نمك
بسيارى از افراد ديابتى به خصوص ديابت نوع دوم بايد مراقب فشار خون خود باشند. بنابر اين براى جلوگيرى از خطرات بى شمار مصرف نمك و بالا رفتن فشار خون مصرف محدود نمك به اين بيماران توصيه مى شود. (مصرف حداكثر ۵/۲ تا۳ گرم در افراد بدون فشار خون، كمتر از ۵/۲ براى افراد با فشار خون متوسط و كمتر از ۲ گرم در افراد با فشار خون بالا توصيه مى شود.)


براى تسهيل در استنباط موارد ياد شده استفاده از توصيه هاى زير مى تواند بسيار سودمند باشد:

۱- استفاده از فيبر هاى محلول زمان لازم براى جذب قند خون را افزايش داده و از افزايش ناگهانى قند خون پس از مصرف وعده غذايى جلوگيرى مى كند پس مصرف يك عدد سيب با پوست، حبوبات و سبزى هاى سرشار از فيبر به شما در كنترل قند خون كمك بزرگى مى كند.

۲- مصرف سيب زمينى و هويج، آردهاى سفيد و جوانه گندم به شكل آرد شده براى شما ممنوع است به خصوص سيب زمينى كه انديس گليسمى (سرعت ورود قند به خون) بالايى داشته و به سرعت قند خون را افزايش مى دهد.

۳- محدوديت و چشم پوشى از مصرف كربوهيدرات هاى ساده (قند، شكر، شيرينى، مربا، آرد سفيد و ژله، آب نبات و...) را به شما توصيه و جايگزينى كربوهيدرات مصرفى را با انواع كمپلكس آن پيشنهاد مى كنم.

۴- بهترين شكل مصرف نان استفاده از انواع سبوس دار آن است و باز بهترين گزينه ها استفاده از نان سنگك و نان جو است.

۵- از چربى بايد پرهيز كرد، زيرا چربى زياد سرعت سقوط بدن به طرف بيمارى ديابت را تسريع مى كند، به خصوص چربى هاى اشباع (جامد) كه بر توانايى تاثير انسولين بر متابوليسم قند تاثير منفى مى گذارد بنابراين توصيه من به شما اين است كه چربى هاى مرئى گوشت ها (چربى هايى كه با چشم ديده مى شود) را جدا كرده، مرغ را حتماً بدون پوست مصرف كنيد و مصرف سينه مرغ را به ران مرغ و ساير قسمت ها ارجحيت دهيد.

۶- كباب كردن، بخارپزكردن و روش هاى پخت سريع را بر سرخ كردن در روغن ارجحيت بدهيد، آب گوشت ها را سرد كنيد و چربى سطح آنها را گرفته و سپس مصرف نماييد.

۷- خوردن ماهى احتمال ابتلا به ديابت نوع دوم را تا ۵۰درصد تقليل مى دهد، يعنى اشخاصى كه در رژيم غذايى آنها ماهى جاى دارد تا حدود ۵۰ درصد كمتر از آنهايى كه ماهى نمى خورند احتمال مبتلا شدن به ناراحتى عدم تحمل قند دارند. ماهى سرشار از اسيد چرب امگا ۳ بوده بنابراين مصرف حداقل دو بار در هفته بسيار توصيه مى شود. (البته توصيه مى شود كه بيماران ديابتيك نبايد از كپسول هاى روغن ماهى جز با تجويز پزشك استفاده نمايند زيرا تنظيم قند خون اين بيماران را مختل مى كند.)

۸- پياز و سير (در صورت عدم استفاده از آسپيرين و نداشتن مشكلات گوارشى در رابطه با سير)يكى از قديمى ترين ماده غذايى هستند كه از نظر كنترل بيمارى ديابت مورد توجه بوده است و تحقيقات جديد اين موارد را تاييد كرده است (خام و پخته تفاوتى ندارد.) پياز ممكن است از طريق تاثير در سوخت و ساز گلوكز در كبد و يا افزايش سطح انسولين و يا بالاخره افزايش اثر كيفى انسولين براى كاهش قند خون موثر باشد.

۹- بروكلى از سبزى هاى بسيار مفيد است كه منبع غنى كروم است و به تنظيم قند خون در محدوده مطلوب بسيار كمك مى كند (حتى در مواردى مصرف كروم نياز استفاده از قرص ها را برطرف كرده است) در يك پيمانه بروكلى حدود ۲۲ميكروگرم كروم وجود دارد يعنى ده برابر بيشتر از ساير مواد غذايى. جو نيز از نظر كروم غنى است. از ديگر مواد غذايى حاوى كروم مى توان به مغزه هاى گياهى، قارچ خوراكى، سبوس غلات، ريواس و مخمراشاره كرد.

۱۰- لبنيات مصرفى شما بايد از نوع كم چرب باشد (به جز در كودكان) و مصرف لبنيات پرچرب، انواع خامه ها، پنير هاى (گودا، پيتزا و...)سرشير، كره و... را از رژيم غذايى خود حذف كنيد.

۱۱- آنتى اكسيدان ها شامل ويتامين C،E و بتاكاروتن از مواد بسيار مهم براى حفاظت از سلول هاى بتا (سلول هاى توليد كننده انسولين) هستند بنابراين از منابع حاوى اين ويتامين استفاده كنيد. ويتامين C به وفور در انواع مركبات، ليموترش، جعفرى، توت فرنگى، فلفل دلمه و... وجود دارد. همچنين ويتامين Eچيزى است كه در روغن زيتون، روغن مايع آفتابگردان، گردو، جوانه گندم و... وجود دارد، بالاخره بتاكاروتن (پيش ساز ويتامين آ) در ميوه هاى رنگى به خصوص زرد و نارنجى و سبزى هاى سبز تيره وجود دارد، پس ميوه ها و سبزى ها را (اگر مشكل گوارشى نداريد) بهتر از انواع پخته بدانيد و انواع پخته را بهتر از انواع منجمد و بخارپزى كه بخار آن خارج مى شود يا آب آن دور ريخته مى شود.

۱۲- خوردن ميوه ها به شكل كامل باعث افزايش تدريجى قند خون مى شود و جالب است بدانيد كه بيشتر ويتامين ها و مواد معدنى در لايه هاى نزديك به پوست ميوه ها قرار دارد پس ميوه هايى را كه مى شود با پوست خورد با پوست ميل كنيد و مصرف ميوه هاى بسيار شيرين را يا ممنوع و يا بسيار كاهش دهيد مثل: موز، انجير، زردآلو، خربزه، انگور شيرين و...

۱۳- برخى از ادويه ها فعاليت انسولين را تشديد مى كنند تا جايى كه تحقيقات ثابت مى كند كه دارچين، ميخك، زردچوبه (براى پيشگيرى از گرفتگى عروق و آلزايمر نيز مفيد است) و برگ بو، فعاليت انسولين را تا ۳ برابر افزايش دادند كه در بين آنها اثر دارچين از بقيه بيشتر است به طورى كه مقدار كمى دارچين كه روى غذا هاى شيرين پاشيده شود فعاليت انسولين را افزايش داده و مانع از افزايش قند خون مى شود.

۱۴- تخم شنبليله حاوى ماده موثر گالاكتومانان از ديرباز در ايران و ساير كشور هاى مشرق زمين براى كنترل ديابت استفاده مى شده است. كه اين اثر در افراد مبتلا به ديابت نوع اول بسيار چشمگير بوده و حتى كاهش چربى هاى خون را هم به دنبال داشته است.

۱۵- به خود عادت دهيد كه برچسب تمام مواد غذايى را قبل از مصرف بخوانيد. ممكن است تعجب كنيد كه بسيارى از غذاهاى حاوى شيرين كننده هاى مصنوعى كم كالرى مثل دسر هاى رژيمى، نوشابه ها و... اغلب شامل نشاسته و ساير قند ها و چربى ها و پروتئين ها نيز هستند كه اين مواد كالرى زيادى دارند و موجب افزايش قند خون مى شوند. همچنين به موضوع كم چربى يا بدون چربى نيز توجه كنيد. اغلب اين محصولات اجزايى به عنوان حجيم شونده به آنها افزوده مى شود (مثل مالتو دكسترين و پلى دكستروز در محصولاتى مانند ماست بدون شيرينى و بستنى كم چربى و...) كه بر سطح قند خون اثر خواهند گذاشت.

۱۶- غذايى كه به صورت قطعات بزرگتر باشد، خيلى آهسته تر از غذاهاى نرم (پوره شده) هضم مى شود. غذاى پخته سريع تر از غذاى خام هضم مى شود و غذايى كه رطوبت داشته باشد خيلى سريع تر از غذاى خشك (ذرت بو داده در برابر آب پز) هضم مى شود و كلاً غذايى كه آهسته تر هضم مى شود كربوهيدرات ها را آهسته تر در خون وارد مى كند و قند خون را به ميزان زياد بالا نمى برد.

۱۷- سعى كنيد تخم مرغ مصرفى شما بيشتر از سه عدد در هفته نباشد. (البته شكل كامل آن مورد نظر است) در حالى كه استفاده از سفيده به شرط اينكه كاملاً پخته شده باشد موردى ندارد، البته در حين پيدا شدن رنگ زرد مخصوص پوست در بيماران مبتلا به ديابت (گزانتوكرومى) مصرف تخم مرغ را محدود مى كنند.

۱۸- از آنجايى كه تاكيد فراوان بر كم كردن مصرف نمك توسط افراد مبتلا به اين بيمارى است بنابراين توصيه مى شود كه نمكدان را بر سر سفره نياوريد، برچسب ماده غذايى را مطالعه كنيد، براى طعم دهى به غذاها از چاشنى هاى سالم استفاده كنيد، پنيرها را در آب بگذاريد و مصرف مواد غذايى فرآورى شده نظير سوسيس و كالباس را بسيار محدود يا حذف كنيد.

۱۹- مرزه از ديگر سبزى هاى مفيد براى اين بيماران است. از ديگر موارد مى توان به: كلم، كدو سبز كه بسيار عالى است، شلغم و تره اشاره كرد.

۲۰- ميوه هايى نظير توت فرنگى (قند آن لولوز است و داراى مقدار زيادى اسيد سياليك است)، خرما (البته با احتياط)، گلابى، گيلاس و سيب به خصوص با پوست را فراموش نكنيد.

۲۱- سويا ماده غذايى مفيد و موثرى است كه بر چربى هاى خون هم اثر شگفت انگيزى داراست. پس از مصرف آن غافل نشويد.

۲۲- در حبوبات مصرف عدس براى اين بيماران را توصيه مى كنم ولى در مصرف لوبيا بهتر است كه جانب احتياط را رعايت كنند.

۲۳- براى پيشگيرى از ديابت نوع اول (وابسته به انسولين) توصيه مى شود كه لااقل تا يك سالگى از دادن فرآورده هاى لبنى خوددارى كنند. توجيه دانشمندان تغذيه اين است كه حتى الامكان نبايد به نوزاد شير گاو داد مخصوصاً اگر سابقه ارثى اين بيمارى در خانواده آنها باشد.

۲۴- مهمترين نكته در رابطه با افراد مبتلا به ديابت نوع اول اين است كه بايد يك ميان وعده در پيك اثر انسولين داشته باشند زيرا به فاصله ۴۵-۳۰ دقيقه بعد از مصرف انسولين افت قند خون خواهند داشت كه با علامت ضعف خود را نشان مى دهد از اين رو در نظر گرفتن يك ميان وعده مثل نان و پنير، يك ليوان شير يا يك عدد ميوه را به آنان توصيه مى كنم.

۲۵- بالاخره توصيه اى كه مورد تاكيد اكثر كارشناسان تغذيه است، مهمترين رژيم غذايى را رژيمى توصيه مى كند كه براى پيشگيرى از بيمارى هاى قلب و عروق هم كارآمد است و در آن چربى به خصوص چربى حيوانى خيلى محدود مى شود و مواد هيدروكربنى (نشاسته اى و قندى) نيز در عوض از مواد غذايى سرشار از فيبر نظير حبوبات و سبزيجات استفاده شود. دانه هاى غلات به شكل كامل (سبوس نگرفته) و مغزه هاى گياهى استفاده شود. و در آخر به متعادل نگه داشتن وزن بدن و نرمش و ورزش (حداقل ۳ بار در هفته هر بار ۲۰ دقيقه) و به موازات رژيم غذايى مناسب و توجه خاص به پياده روى و نرمش هاى روزانه تامين موجبات آرامش اعصاب بسيار توصيه مى شود.

*صدف كوهكن: كارشناس تغذيه و رژيم درمانى