تاثیر رباعیات خیام بر دوره ویکتوریا

فرادید | چگونه یک کتاب شعر 400 خطی نوشته یک حکیم ایرانی که بر لزوم فلسفه هدونیسم (لذت گرایی) تاکید دارد، به شکلی گسترده در دوره ویکتوریا در انگلستان مورد محبوبیت همگان قرار گرفت؟ کتاب رباعیات عمر خیام، سروده های حکیم عمر خیام، شاعر و ریاضیدان ایرانی در قرن 12 میلادی است. این کتاب توسط محقق انگلیسی، ادوارد فیتزجرالد برای اولین بار به زبان انگلیسی ترجمه شد، هر چند که در ترجمه آن ساختار رباعی رعایت نشده است. اولین انتشار آن که به سال 1859 باز می گردد - همان سالی که کتاب خاستگاه گونه ها اثر چارلز داروین و همینطور کتاب درباره آزادی اثر جان استوارت میل چاپ شدند - به هیچ عنوان مورد توجه قرار نگرفت: به نحوی که در دو سال اول، حتی یک نسخه از آن هم به فروش نرفت. اما به یک باره همه چیز تغییر کرد؛ ویتلی استوکس، محقق سلتی کتابچه 20 صفحه ای فیتزجرالد را به قیمت 1 پنی خریداری و آنرا به دانته گابرییل روستی هدیه داد، به دنبال آن، روستی به شدت به این کتاب علاقه مند شد و اشعارش را در انجمن برادری پیشارافائلی‌ها قرائت کرد.

به گزارش ایان ، در سال 1863، زمانیکه این کتاب به دست جان راسکین رسید، او این گونه از آن یاد کرد: "من تا به امروز چنین کتاب شکوهمندی نخوانده بودم." از آن زمان تا حداقل آغاز جنگ جهانی اول، رباعیات خیام به شهرتی گسترده رسید، بطوریکه کتاب حاصل از ترجمه فیتز جرالد 447 بار تجدید چاپ شد. دورهمی های زیادی با محوریت تفکر عمر(خیام) شکل گرفتند، برند بعضی محصولات تجاری مانند پودر دندان به عمر تغییر نام یافتند و بر روی ورق های بازی تصاویر او نقش بستند. حتی در حین جنگ، در جیب سربازان کشته شده، نسخه هایی مچاله شده از رباعیات عمر خیام یافت شدند.

اما چه چیزی باعث این توجه خارق العاده به اشعار خیام شدند؟ پاسخ این پرسش را از برخی از مشهورترین سروده های او متوجه شد:

رباعی شماره ۲۴

چون ابر به نوروز رخ لاله بشست برخیز و بجام باده کن عزم درست

کاین سبزه که امروز تماشاگه توست فردا همه از خاک تو برخواهد رست

رباعی شماره 25

چون بلبل مست راه در بستان یافت روی گل و جام باده را خندان یافت

آمد به زبان حال در گوشم گفت دریاب که عمر رفته را نتوان یافت

رباعی شماره 63

افسوس که نامه جوانی طی شد و آن تازه بهار زندگانی دی شد

آن مرغ طرب که نام او بود شباب افسوس ندانم که کی آمد کی شد

"رباعیات" تصویرگر درآغوش کشیدن لذت های جسمانی در باغ هایی پر از گل یاسمن و در شب هایی با هوای بسیار مطبوع بود. جدا از اینکه شاعر به شکلی رادیکال خواستار تغییرات اساسی در جامعه است، دیدگاه او در بحث اخلاق در نفی مسیحیت بود. خیام به طور ضمنی می گوید که زندگی پس از مرگ وجود ندارد، و از آنجا که زندگی بشر گذرا است - و مرگ زودتر از آنچه که تصورش را بکنیم، به سراغمان می آید - بهترین کار این است که تا جاییکه می توانیم از لحظه های قشنگ زندگی بهره جوییم. این بدان معنا نیست که شخص برای بدست آوردن لذت و خوشی، خود را به دردسر بیندازد بلکه به معنای تعریف حسی از حال است، اینکه قدردان همین مکان و همین زمان باشیم و با در نظر گرفتن اینکه مدت زمان کوتاهی زنده هستیم، سعی کنیم که تا حد ممکن از آن لذت ببریم.

تاثیر این اشعار بر فرهنگ دوره ویکتوریا به طور مشخص در آثار اسکار وایلد مشهود است، جایی که او از آن با عبارت "قطعه اصلی هنر" یاد می کند و این کتاب را از جمله کتاب های ادبی مورد علاقه خود معرفی می کند. او در کتاب تصویر دوریان گری (1890) از مضامین این کتاب استفاده می کند.

هنوز هم می توان از خیام از به عنوان پادزهر بر ضد افراطیون که جمعیت شان مدام در حال گسترش است، استفاده کرد؛ آنها که سعی در خود کنترلی ما به شکلی مدرنیته دارند و می خواهند آدم هایی از ما بسازند که به ندرت لذت های جسمانی خود را ابراز می دارند.

از طرف دیگر، خیام می تواند به ما کمک کند تا صفات خوب اخلاقی ناشی از تجربه مستقیم را در این عصر حس کنیم، عصری که بیشتر ادراک ما از طریق یک واسط صورت می گیرد؛ اعم زندگی روزمره ما بر روی اطلاعات و اخباری است که از گوشی های هوشمند یا تبلت هایمان می گیریم. ما بیشتر به تماشاچیان زندگی تبدیل شده ایم تا شرکت کنندگان در زندگی، افرادی غوطه ور در یک جامعه تصویری دیجیتالی. ما می توانیم یک یا دو چیز را از دوره ویکتوریا بیاموزیم: اینکه یک نسخه از رباعیات خیام را به مانند گوشی خود در جیب هایمان داشته باشیم، و دیگر اینکه این سروده حکیم خیام را به یاد داشته باشیم:

می نوش که عمر جاودانی اینست خود حاصلت از دور جوانی اینست

هنگام گل و باده و یاران سرمست خوش باش دمی که زندگانی اینست