پیدایش مدرسه‌های نوین در عصر قاجار

پیدایش نسل تازه مدرسه‌های ابتدایی و عالی، از میانه‌های روزگار قاجار، یکی از مهمترین بازتاب‌های دگرگونی‌های اجتماعی در ایران نو به شمار می‌آید.

این دگرگونی بیشتر از آن‌رو اهمیت می‌یابد که نسلی نو از ایرانیان را بر پایه دانش‌های روزآمد جهانی می‌پروراند که بار دگرگونی‌های دهه‌ها و سده‌های بعد را بر دوش کشیدند.

سعید نفیسی در کتاب «تهران قدیم؛ گفت‌وگوی خانوادگی درباره تهران قدیم» که به ‌سال ١٣٥٣ خورشیدی منتشر شده است، درباره وضع آموزش‌وپرورش در ایران در میانه‌های عصر قاجار و دگرگونی‌های آن در روزگار نو چنین روایت کرده است «نخستین مدرسه جدید همان مدرسه دارالفنون بود که در ‌سال ١٢٦٨ هجری قمری میرزا تقی‌خان امیرکبیر نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه به تاسیس آن اقدام کرد، ولی چون در آن زمان امیرکبیر در فین کاشان به حال تبعید می‌زیست مدرسه مذکور با حضور ناصرالدین شاه و میرزا آقاخان نوری صدراعظم و عده‌ای از فضلا و دانشمندان ایرانی و اروپائی افتتاح شد».

دارالفنون گرچه نخستین کوشش ایرانیان روزگار قاجار در دستیابی به دانش‌های نوین در سطح عالی آموزش به شمار می‌آمد اما شکل‌گیری پاره‌ای دبستان‌های نو را نیز زمینه‌ساز شد «مدتها این مدرسه یگانه آموزشگاه به روش جدید در تهران بود تا آن‌که فرانسویان و آمریکائیان مدارسی برای نوآموزانی که مسلمان نبودند دایر کردند و سپس در ٩٠‌سال پیش انجمنی از دانش‌دوستان در تهران تشکیل شد و اعضای انجمن هریک تأسیس یک مدرسه را به عهده گرفتند و بدین‌گونه مدارس علمیه، شرف، ثروت، ادب و اقدسیه، کمالیه و سادات در محلات مختلف تشکیل شد.

برخی از این دبستان‌ها تنها سه کلاس ابتدائی و برخی شش کلاس ابتدایی داشتند و تنها دبیرستان علمیه تا کلاس سوم متوسطه را داشت و کسانی که وارد رشته‌های علمی دارالفنون مانند پزشکی و مهندسی و معدن‌شناسی و فنون نظامی و غیره می‌شدند از‌ سال چهارم شروع می‌کردند و مدرسه علوم سیاسی هم که تشکیل شد همین حال را داشت». دیگر دگرگونی مهم جامعه ایران در زمینه فراگیری دانش‌های نوین، ورود دانش‌آموزان مسلمان ایرانی به مدرسه‌های اروپایی بود.

نفیسی دراین‌باره می‌نویسد «پس از چندی یک مدرسه روسی و یک مدرسه آلمانی در تهران دایر شد و اندک‌اندک دانش‌آموزان مسلمان هم به مدارس اروپایی رفتند. نخستین مدرسه دخترانه را نیز زنان تارک دنیای فرانسوی برای دختران عیسوی تأسیس کردند و سپس دبیرستان‌های دخترانه آمریکایی تأسیس شد و نخستین مدرسه دخترانه ایرانی در پنجاه‌سال پیش بکار آغاز کردند. حاج میرزا حسین‌خان سپهسالار هم در زمان صدارت خود یک مدرسه نظام تأسیس کرد و در زمان مظفرالدین شاه یک مدرسه فلاحت تأسیس کردند که مدیر آن فرانسوی بود و پس از چندی تعطیل شد».