زمان زلزله تهران را می‌توان پیش‌بینی کرد؟!
نمی‌توان زلزله را قبل از وقوع پیش‌بینی کرد، زلزله را تنها کمتر از یک دقیقه قبل از وقوع آن و با استفاده از موج‌های اولیه می‌توان پیش‌بینی کرد.
مهدی زارع* | در سالروز زلزله پنجم دی ۸۲ بم، در در جلسه هم‌اندیشی روز ایمنی در برابر زلزله در بوستان ولایت تهران مدیران بحران و متولیان اصلی امدادرسانی به مردم در شهر تهران گرد هم آمدند.
در این جلسه رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران گفت: «.. نمی‌توان زلزله را قبل از وقوع پیش‌بینی کرد، زلزله را تنها کمتر از یک دقیقه قبل از وقوع آن و با استفاده از موج‌های اولیه می‌توان پیش‌بینی کرد. در این چند ثانیه مردم نمی‌توانند کاری کنند، اما ما می‌توانیم شرایطی را فراهم کنیم که به‌طور اتوماتیک جریان گاز، حرکت قطار‌های مترو و... متوقف شده و درِ ایستگاه‌های آتش‌نشانی باز شود».
این نکته که مورد توجه مسئول سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران قرار گرفته، البته پیش‌بینی زلزله نیست و «هشدار پیش‌هنگام زلزله» است. ولی آیا دریافت هشدار پیش‌هنگام زلزله مفید است؟ سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله پیش از وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر از ۴.۵ که قابلیت آسیب‌زایی دارند هشدار می‌دهد.
این سامانه‌ها برای هشدار پیش‌هنگام در برخی کشور‌ها مانند ژاپن از سال ۲۰۰۷ در سطح ملی (پس از اجرای یک برنامه مطالعاتی و اجرائی هفت‌ساله) و تایوان (از سال ۲۰۱۳) با ارائه هشدار به همه مردم راه‌اندازی شده است. در بعضی کشور‌های درحال‌توسعه، این کار برای ایمنی سامانه‌های حساس مانند شبکه گاز و مترو (و نه برای شهروندان) راه‌انداری شده است، مانند ترکیه در شهر استانبول که اکنون با ۴۵۰ ایستگاه پایش می‌شود.
همواره و در تمام دنیا نگرانی اولیه آن است که اگر هشدار پیش‌هنگام وقوع زلزله‌ای که در ثانیه‌های دیگر امواج مخربش خواهد رسید، مستقیم در اختیار عموم مردم گذاشته شود، خسارت‌های ناشی از آشتفتگی عمومی، از خسارت‌های خود زلزله نیز فراتر رود، به همین دلیل است که در بسیاری از کشور‌ها در گام اول سراغ هشدار پیش‌هنگام خودکار فقط برای دستگاه‌های حساس و تأسیسات زیربنایی (مانند شبکه گاز) می‌روند، مانند کاری که در استانبول ترکیه کرده‌اند، اما می‌بینیم که در ژاپن، تایوان و اکنون کالیفرنیا، ارائه هشدار را به عموم مردم انجام می‌دهند.
پیام‌رسانی برنامه‌ریزی‌شده پس از هشدار می‌تواند اطلاعات به‌موقع و حیاتی را هم برای مدیران اضطراری و هم برای اپراتور‌ها فراهم کند و همچنین انتظارات را در میان مردم مختلف یا گروه‌های کاربری عمومی و پاسخ آن‌ها را به هشدار‌ها تنظیم کند.
این نگرانی در میان دانشمندان و مدیران اورژانس وجود دارد که هشدار‌های نادرست ممکن است بر اعتماد به سامانه اثر منفی بگذارد، بنابراین دقت سامانه و به‌حداقل‌رساندن هشدار‌های غلط و انتشار سریع پیام‌های درست و کاربردی، پس از ارائه هشدار، ضروری است. در سامانه هشدار پیش‌هنگام این امر که جمعیت بالقوه آسیب‌دیده احتمالا با این سامانه آشنا نباشند بسیار حساس است.
ارزیابی رفتار انسان و پاسخ‌های ممکن به هشدار‌های زلزله و تهیه سلسله‌مراتب تصمیم‌گیری برای صدور پیام‌های پس از هشدار کارایی سامانه هشدار را می‌تواند تضمین کند.
سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام زلزله برای اطلاع‌رسانی پیشرفته از شدت لرزش زلزله به مردم اجازه می‌دهند تا چنانچه بتوانند اقدامات پیشگیرانه‌ای را انجام دهند که به نفع سلامت خودشان، زیرساخت‌ها و ایمنی زندگی مردم است. با پیشرفت هشدار پیش‌هنگام زلزله‌ها، نیاز فزاینده‌ای به درک اثر‌های بالقوه هشدار پیش‌هنگام زلزله بر جامعه وجود دارد.
علاوه بر عموم مردم، دسترسی عمومی به هشدار پیش‌هنگام زلزله در بخش‌های مختلف، از جمله خدمات شهری، زیرساخت‌ها، مدیریت اضطراری، بهداشت و آموزش مزایایی برای ایمنی زندگی و سلامت و کاهش تلفات و آمادگی روانی مهم است.
البته در جا‌هایی از دنیا که هشدار پیش‌هنگام زلزله عمومی شده است، چالش‌هایی در معرفی و به‌کارگیری هشدار پیش‌هنگام زلزله وجود دارد، مانند اعتماد کاربران به سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله و سطح آستانه برای ارسال هشدار و محتوای پیام هشدار پیش‌هنگام زلزله که ممکن است منجر به انجام اقدامات مناسب یا نامناسب توسط افراد شود.
پژوهش‌های آینده باید مزایا و چالش‌های اجتماعی هشدار پیش‌هنگام زلزله را در هنگام توسعه برنامه‌ها و اپلیکیشن‌های کاربردی مفید در نظر داشته باشد.
در ایالت کالیفرنیا سامانه «شهروند-لرزه‌نگار» از مرداد ۹۹ راه‌اندازی شد که در آن گوشی‌های تلفن همراه هوشمند به سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله پیوستند. به نحوی که هر گوشی هوشمند به یک لرزه‌نگار تبدیل می‌شود تا وظیفه اطلاع‌رسانی از رسیدن موج مخرب زلزله را به‌صورت هشدار پیش‌هنگام و به‌صورت خودکار بر عهده بگیرد.
این کار نتیجه پروژه‌ای بود که در دهه گذشته ابتدا بر پایه به‌کارگیری رایانه‌های شخصی هوشمند و قابل‌حمل (لپ‌تاپ‌ها) و به‌تدریج بر پایه گوشی‌های موبایل هوشمند در ایالت کالیفرنیا در حال انجام بود. به محض رخداد اولین ارتعاشات ناشی از زلزله، حسگر این تلفن‌های هوشمند و همراه، آن‌ها را دریافت کرده و به مرکز اصلی گردآوری و پردازش داده‌ها ارسال می‌کند تا پردازش شود.
موقعیت هر گوشی، از طریق سامانه موقعیت‌یاب جهانی -جی‌پی‌اس- ثبت و گزارش می‌شود. با انبوه داده‌های دریافتی در مرکز پردازش داده‌ها، اگر تأیید شود که زلزله‌ای رخ داده، هشداری به تلفن همراه تمام مردم آن منطقه پیرامون کانون زلزله ارسال می‌شود و سریع وقوع زمین‌لرزه و در پیش بودن موج ثانویه و مخرب را اطلاع می‌دهد و از مردم خواسته می‌شود پناه بگیرند.
این پناه‌گیری شامل حرکات ساده و سه‌گانه «بشین، خودت را بپوشان و محکم پایه میز را بگیر» است. با اجراشدن این طرح انتظار می‌رود خسارت‌ها و تلفات ناشی از زلزله‌ها بسیار کاهش یابد. اگر محل زلزله در حدود دماوند یا آبعلی در استان تهران و در حدود ۵۰ کیلومتری شرق تهران باشد، فرصت زمانی به حدود ۱۰ ثانیه می‌رسد.
البته از این زمان حدود چهار ثانیه بابت پردازش داده‌ها و ارسال اطلاعات صرف می‌شود. فعلا امکان هشدار برای زلزله‌هایی با فاصله حدود ۳۰ کیلومتر یا بیشتر از نقطه مورد نظر وجود دارد، البته برای شهری مانند تهران که ابعاد شهر از ۳۰ کیلومتر بیشتر است، حتی اگر زلزله در پهنه شهری هم رخ دهد برای بخش‌هایی از شهر ارائه هشدار پیش‌هنگام مفید فایده خواهد بود.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
