زوال نمایشگاه کتاب؟!

محسن آزموده | نمایشگاه کتاب به شکل غریبی خالی و خلوت است. این گزاره ترجیع‌بند عمده گزارش‌های بازدیدکنندگان از نمایشگاه بین‌المللی کتاب در روز‌های اخیر است که از چهارشنبه گذشته در مصلای تهران به صورت حضوری شروع به کار کرده است.

شخصا پنجشنبه عصر با دوستم به نمایشگاه رفتم و ادعای بالا را قویا تایید می‌کنم. باتجربه‌ها به خاطر دارند که در سال‌های پیشین، قبل از همه‌گیری کرونا و تعطیلی دو ساله برگزاری حضوری نمایشگاه کتاب، روز‌های پایانی هفته، به خصوص پنجشنبه عصر معمولا شلوغ‌ترین ساعات بازدید از نمایشگاه بود، خیابان‌ها و مسیر‌های منتهی به نمایشگاه غلغله بود و در سالن‌ها و راهرو‌های بین غرفه‌ها، جای سوزن انداختن پیدا نمی‌شد.

امسال، اما به‌رغم خنکی مطبوع هوا در مقایسه با سال‌های پیشین، خبری از این حرف‌ها نیست و نمایشگاه به طرز محسوسی در مقایسه با قبل از کرونا خلوت‌تر است. به نظر می‌رسد استقبال خود ناشران هم از نمایشگاه کم شده. در راهرو‌های نمایشگاه، تعداد قابل توجهی غرفه خالی به چشم می‌خورد، ضمن آنکه برخی ناشران صاحبنام و بزرگ مثل نی و مرکز و ققنوس و نیلوفر امسال در نمایشگاه حاضر نشده‌اند.

برای این کم‌رونقی و خلوتی، علل و دلایل زیادی می‌توان برشمرد، مثل گران شدن قیمت کتاب همسو با سایر کالا‌ها در حالی که کتاب در هر صورت جزو کالا‌های ضروری محسوب نمی‌شود، شیوع کرونا و تداوم عواقب آن از جمله نگرانی از بیمار شدن در فضا‌های پرازدحام و شلوغ سربسته، شرایط ناگوار اقتصادی مردم، افزایش تعداد کتابفروشی‌ها و فروشگاه‌های کتاب در سراسر کشور، راه افتادن و رواج امکان خرید آنلاین کتاب با شرایط ساده‌تر و قیمت‌ها و تخفیف‌های قابل ملاحظه، تعلیق دو ساله نمایشگاه حضوری و عادت کردن بسیاری به خرید و تماشای مجازی کتاب، وضعیت معلق دانشگاه از حیث حضوری یا آنلاین برگزار شدن به عنوان یکی از اصلی‌ترین مراکز و نهاد‌هایی که مشتریان نمایشگاه از آن می‌آمدند، نزدیک بودن زمان برگزاری فعلی با آخرین نمایشگاه مجازی کتاب در بهمن ماه سال ۱۴۰۰ بدین معنا که بسیاری از علاقه‌مندان و مشتریان کتاب، آثار مورد نظرشان را چند ماه پیش دیده یا تهیه کرده‌اند و دیگر تمایلی به حضور در نمایشگاه ندارند و...

مجموعه علل و دلایل مذکور توجیهی از وضعیت رو به زوال نمایشگاه کتاب و عدم اقبال جامعه از آن ارایه می‌کند، رویدادی که تا چند سال پیش، بی‌تردید، پرمخاطب‌ترین و پرشور و هیجان‌ترین رویداد فرهنگی سالانه در سطح کشور محسوب می‌شد و در روز‌های نمایشگاه، جمع کثیری از اهل فرهنگ و کتاب‌دوستان را به محل نمایشگاه می‌کشاند.

از این حیث بی‌رونقی نمایشگاه کتاب، تنها موجب آسیبی قابل توجه به صنعت نشر و ناشران مستقلی نیست که با هزار خون دل کتاب‌هایی را برای عرضه آماده می‌کنند، بلکه مهم‌تر از آن، از دست رفتن شور و هیجان فرهنگی در سطح عمومی و ملی است.

نمایشگاه بین‌المللی کتاب، در همین سال‌های نزدیک پیش از کرونا، حتی اگر خیلی هم «بین‌المللی» و جهانی نبود، دست‌کم فرصتی مغتنم بود برای آشنا شدن خانواده‌های ایرانی با کتاب و ایشان را ترغیب می‌کرد، لااقل سالی یک‌بار در میان کتاب‌ها قدم بزنند و اگر هم نمی‌خوانند، لااقل با عناوین آثار آشنا شوند یا چند کتاب برای خانه‌شان تهیه کنند، شاید روزی روزگاری کسی در خانه آن کتاب‌ها را بخواند.

البته در همان سال‌ها هم بسیاری از منتقدان از منظر‌های مختلف به نقد نمایشگاه کتاب می‌پرداختند و آن را از جنبه‌های متفاوت نقادی می‌کردند.

برای مثال برخی با مقایسه نمایشگاه کتاب ایران با سایر کشورها، وضعیت فستیوالی، شلوغ و پرازدحام نمایشگاه کتاب در ایران را مطلوب نمی‌دانستند و معتقد بودند که بیشتر فروشگاه است تا نمایشگاه. این منتقدان فرهنگ عامه، آگاهانه و ارادی یا ناآگاهانه و غیرتعمدی به این نکته متذکر نبودند که نمایشگاه کتاب در جایی که فضا‌های جامعه مدنی در آن محدود و اندک است، فرصتی مغتنم برای حضور مردم در عرصه عمومی است.

در سایر جاها، فضا‌های عمومی زیادی برای حضور همگانی با بهانه‌ها و مستمسک‌های گوناگون مثل انواع جشن‌ها و فستیوال‌ها فراهم است، در حالی که در جامعه ما، چنین فضا‌هایی به ندرت پدید می‌آید. بنابراین چه اشکالی دارد که حضور همگانی در عرصه عمومی، این‌بار به بهانه کتاب که انصافا شریف‌ترین و نجیب‌ترین فرآورده انسان در طول تاریخ است، فراهم آید؟

احتمالا اگر شرایط مذکور در بالا تداوم بیابد، به زودی در ایران هم شاهد نمایشگاه‌های کتاب به صورت تخصصی خواهیم بود، بسیار خلوت، شیک،‌تر و تمیز و بدون حضور میلیونی.

شاید نخبگان و نخبه‌گرایان برج عاج‌نشین که همواره خودشان را از «عوام» متمایز می‌سازند، از این وضعیت راضی باشند، اما بی‌تردید، رکود اقبال از نمایشگاه کتاب نه فقط به صنعت نشر کشور ضربه خواهد زد، بلکه بسیاری از اقشار و گروه‌های حاشیه‌ای را هم که برای سال‌ها از طریق همین رویداد و به مناسبت آن با کتاب و کتابخوانی آشنا می‌شدند، از آن محروم خواهد ساخت.