تاریخ ۱۰۰‌ساله بدنسازی؛ از گاسپادین تا چوپان

این هفته به خاطر نخستین قهرمانی یک ایرانی یعنی آقای هادی چوپان در معتبرترین مسابقات بدنسازی و پرورش اندام جهان یعنی مسابقات مستر المپیا، به بررسی تاریخچه این رشته در ایران پرداختیم.

به گزارش هفت صبح، آن را از زمانی بررسی کردیم که پدر این رشته در ایران یعنی ورزش زورخانه‌ای رایج بود تا تاسیس نخستین باشگاه‌های مدرن در تهران و تبریز و اتفاقی که در میانه قرن بیستم، ناگهان بدنسازی را به یک ورزش محبوب در ایران تبدیل کرد. دو دوره تعطیلی بدنسازی در ایران را بررسی کردیم و در نهایت به بررسی خلاصه وضعیت این ورزش پس از انقلاب پرداختیم.

پرورش‌اندام و بدنسازی رشته‌ای است که در سطح جهان، در اواخر قرن نوزدهم پدید آمد، اما در ایران تا دهه ۱۳۲۰ خبری از رشته پرورش‌اندام نبود. در واقع، توجه به بدن، زیبایی و پرورش آن و حتی ورزش کردن به‌طور عمومی، یکی از محصولات دوره رضاشاهی، با توجه به ورود افکار مدرن به ایران از دوره مشروطه، نظام آموزش و پرورش مدرن و نیز تاسیس ارتش بود.

تا پیش از آن، ورزشی که نزدیک به پرورش‌اندام بود همان ورزش باستانی بود که ورزشکاران و پهلوانان آن به دلیل تمریناتی مثل کباده‌کشی و بلندکردن میل، بدن‌های ورزیده‌ای داشتند. حال سوال اینجاست که چه کسی، در چه زمانی مسیر رشته بدنسازی یا پرورش‌اندام را آغاز کرد؟

مهران و منیر؟

منوچهر مهران، متولد سال ۱۲۹۱، احتمالا پدر رشته پرورش‌اندام در ایران است. او در مشهد متولد شد. از دوره کودکی به ورزش علاقه داشت و حتی گفته شده که در سال ۱۳۰۸، زمانی که تیمی از شوروی برای مسابقه با منتخب مشهد، به استان خراسان سفر کرد، مهران یکی از بازیکنان ثابت تیم فوتبال منتخب مشهد بود.

او در این شهر به‌عنوان معلم ورزش مشغول به‌کار شد. در سال ۱۳۱۹، او با یک دختر ورزشکار به‌نام «منیر اصفیا» ازدواج کرد و این دو، ۲ طبقه از خانه سه‌طبقه خود در تهران را به ورزش اختصاص دادند و نام آن را به تأسی از یک شعر ابوالقاسم فردوسی «نیرو و راستی» گذاشتند. آن‌ها همچنین موسس نخستین مجله ورزشی ایران (و حتی طبق برخی منابع آسیا) بودند که آن‌هم همین نام را داشت.

گفته شده همسر آقای مهران، معلم مدرسه ژاندارک بود و به مجلات خارجی ورزشی دسترسی داشت و آن‌ها را برای ترجمه در اختیار همسرش قرار می‌داد. خود آقای مهران نیز میل زیادی به عکس گرفتن از ورزشکاران داشت و ثبت تصاویر از آنان را در روحیه‌شان موثر می‌دانست.

با مجموع این تصاویر، مهران و همسرش، توانستند مجموعه قابل‌توجهی از تصاویر بدنسازان ایران و جهان را در نشریه خود چاپ کنند و همین موضوع زمینه برگزاری مسابقاتی شد که هر سه ماه یک‌بار توسط این مجله برگزار شد و تصویر افرادی را به‌عنوان بدن فصل چاپ می‌کرد.

مهران، رئیس اداره مسابقات ورزشی تربیت بدنی ایران هم بود و با تجربه مسابقات بدن فصل، در سال ۱۳۲۴، نخستین دوره رسمی مسابقات پرورش‌اندام را در کشور، در تماشاخانه دهقان (در خیابان لاله‌زار) برگزار کرد. گفته شده که آقای مصطفی گرائیلی که استاد ژیمناستیک بود؛ آن را داوری کرد.

این رقابت‌ها در دو دسته آپولون (زیبایی) و هرکول (حجم) برگزار شد و در رشته آپولون، رضا مفرح اول شد و در رشته هرکول، سید‌رسول رئیسی (قهرمان اسبق وزنه‌برداری جهان). مهران البته در سال ۱۳۲۶، جوانمرگ شد و پیکرش در گورستان ظهیرالدوله تهران، به خاک سپرده شد، ولی همسرش، نشریه را تا سال ۱۳۳۲ اداره کرد.

پادگورنی؟

روایت دیگری نیز در مورد موسس ورزش پرورش‌اندام در ایران وجود دارد. این روایت آن را منتسب به شخصی به‌نام «گاسپادین پادگورنی امان» می‌داند. می‌گویند که او نخستین مربی خارجی ورزش ایران بود. در اوکراین تحصیل کرد.

در سال ۱۳۰۲ (در برخی منابع در سال ۱۳۱۰) به ایران آمد و در تبریز نخستین باشگاه ورزشی ایران را تاسیس کرد. او که در ژیمناستیک و وزنه‌برداری متخصص بود از قطعات دیفرانسیل اتومبیل، هالتری در اوزان مختلف تهیه کرد و پس از آنکه در تهران، مامور به آموزش ورزش در دانشکده افسری شد.

تهیه هالتر صفحه‌ای را به کارخانه اسلحه‌سازی سفارش داد. البته برخی هم می‌گویند که نخستین هالتر در ایران ره‌آورد سفر او در سال ۱۳۱۸ به هندوستان بود. به‌هر‌حال او را موسس و بانی تشکیل نخستین تیم وزنه‌برداری ایران در سال ۱۳۱۹ می‌دانند و می‌گویند او کسی بود که محمود نامجوی، برنده نخستین مدال طلای جهانی تاریخ ورزش ایران، را به تغییر رشته از ژیمناستیک به وزنه‌برداری تشویق کرد.

محمود نامجوی

محمود متولد سال ۱۲۹۷ در محله استادسرای رشت بود. یعنی حدودا ۹ سال قبل از هوشنگ ابتهاج، اما در همان محله. او در ۱۸‌سالگی قهرمان کشتی ایران شد و نخستین مدال طلای جهانی وزنه‌برداری ایران را در قهرمانی جهان لاهه ۱۹۴۹ برای ایران کسب کرد.

یک سال قبل از آن و در جریان مسابقات جهانی وزنه‌برداری سال ۱۹۴۸ که در لندن برگزار شد، شادروان محمود نامجوی در خاتمه مسابقات وزنه‌برداری از طرف اسکار استیت دبیرکل فدراسیون وزنه‌برداری آن زمان تشویق به شرکت در رقابت بهترین بدن در آن مسابقات شد که شادروان نامجوی در رسته کوتاه‌قدان به مقام اول جهان دست یافت و استیو ریوز قهرمان بلند‌قدان شد. پس از بازگشت نامجوی به ایران و با افتخاری که او کسب کرده بود، تب بدنسازی ایران را فرا گرفت و نامجوی خود نیز یک باشگاه مدرن در میدان توپخانه تهران تاسیس کرد.

نخستین مسابقه، نخستین تیم‌ملی و اوج‌گیری سرابیدر سال ۱۳۳۶ همراه با مسابقات جهانی وزنه‌برداری در تهران، مسابقات جهانی و آسیایی بدنسازی نیز برگزار شد که زنده‌یاد نامجوی رتبه اول آسیا را کسب کرد. این مسابقات آغاز درخشش زنده‌یاد زینال بالشی هم بود. از این زمان به‌بعد، برخی باشگاه‌ها و سازمان‌های خصوصی و دولتی گاه‌گاهی در گوشه و کنار کشور و تهران مسابقات داخلی یا چندجانبه بدنسازی برگزار می‌کردند.

در مهرماه سال ۱۳۴۴ هم مسابقات انتخابی تیم‌ملی برای اعزام تیم به مسابقات آسیایی و جهانی برگزار شد که در رشته آپولون، سهراب سرابی و در رشته هرکول، سیرون هامازاسب، رتبه اول را کسب کردند. تیم اعزامی به‌غیر از این دو عبارت بود از غلام مالکی و حیدر معارفی.

به دلیلی که فعلا برای ما مشخص نیست و به گفته برخی فعالان عرصه بدنسازی به دلیل برخی غرض‌ورزی‌ها، به‌رغم کسب نتیجه درخشان توسط تیم اعزامی، بدنسازی در ایران از سال ۱۳۴۴ تا سال ۱۳۵۰ منحل شد و در سال ۱۳۵۰ دوباره این شادروان نامجوی بود که آن را احیا کرد.

در مرداد این سال برای نخستین‌بار، یک دوره مسابقات بدنسازی همراه با مسابقات قهرمانی وزنه‌برداری کشور، برگزار شد و در آن لقب «آقایِ ایران» برای نخستین‌بار به سهراب سرابی داده شد. او در سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ هم قهرمان قهرمانان و آقای ایران شد.

پس از انقلاب

پس از انقلاب به مدت ۱۵ سال، مسابقات قهرمانی بدنسازی در کشور تعطیل شد تا اینکه از سال ۱۳۷۲ دوباره بدنسازی زیر نظر فدراسیون وزنه‌برداری شروع به فعالیت کرد و نخستین رقابت‌های قهرمانی کشور در سال ۱۳۷۳ در همدان برگزار شد. نخستین مدال برون مرزی ایران پس از انقلاب را هم یزدان راد در مسابقات آسیایی سنگاپور با مدال برنز و رتبه سوم به دست آورد.

با این حال از سال ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۴ بدنسازی به عنوان زیر مجموعه رشته وزنه‌برداری صاحب فدراسیون مستقل نبود و یازده سال سرد و تاریک بر بدنسازی ایران حکمرانی می‌کرد، اما در نام‌هایی که توانستند در رقابت‌های بین‌المللی، ایران را صاحب مقام و مدال کنند دو نام محسن یزدانی، علی تبریزی و سامان سرابی دیده می‌شود.

در سال ۱۳۸۴ فدراسیون مستقل بدنسازی به‌نام فدراسیون پاورلیفتینگ و بدنسازی با موافقت سازمان تربیت بدنی تاسیس و آقای ناصر پورعلی فرد به‌عنوان رئیس فدراسیون، یزدان راد دبیر فدراسیون و سهراب سرابی رئیس کمیته فنی فدراسیون کار خود را آغاز کرد و در این دوره جدید می‌توان به نامی، چون بیت الله عباسپور و مهدی عیاری رسید که این دو در کنار علی تبریزی از نسل قبل، توانستند برای نخستین بار در مسابقات جهانی سال ۲۰۰۸ منامه بحرین ایران را به مقام دوم برسانند.

در افزایش نفوذ پرورش اندام و بدنسازی در افکار عمومی در این دو دوره البته نباید از مسابقات مردان آهنین یا قوی‌ترین مردان ایران نیز گذشت که از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۷ از تلویزیون پخش می‌شد. (در نگارش این مطلب از یک مطلب بدون امضا با عنوان «تاریخچه بدنسازی در ایران» که در وبلاگ PHW قرار داشت استفاده شده است).