شاهکار‌های معمار روس در تهران
از جمله معماران تاثیرگذار در جنبش معماری تحول «نیکولای مارکُف» معمار گرجستانی است که از سال ۱۹۲۱ به بعد وارد کار معماری شد. «مدرسه البرز» نخستین اثری است که "مارکُف" در ایران ساخته و یکی از مهم‌ترین آثار معماری معاصر ایران و برجسته‌ترین کار‌های این معمار به شمار می‌آید.
«مدرسه البرز»، «ساختمان اداره پست ایران»، «مدرسه ژاندارک»، «کارخانه قند ورامین»، «زندان قصر»، «مدرسه جدید دارالفنون»، «مسجد فخرالدوله امین‌الدوله»، «مدرسه انوشیروان دادگر» و «کلیسای حضرت مریم»، از جمله بنا‌های تاریخی تهران هستند که با معماری شاخص و منحصر به فردی ساخته شده‌اند و حتی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، اما تمام این بنا‌ها یک وجه مشترک دارند و آن هم این است که یک معمار روس‌تبار به نام «نیکولای مارکُف» آن‌ها را پدید آورده است.
این معمار زادۀ گرجستان، در بریگاد قزاق که یک واحد ویژه نظامی در ایران بود، خدمت می‌کرد و از آکادمی هنر‌های زیبای سن پترزبورگ فارغ‌التحصیل شده بود و در دوره‌ای از زندگی‌اش به یادگیری زبان فارسی پرداخته بود. او پس از خروج از بریگاد قزاق به معماری می‌پردازد و آثاری با تلفیق معماری مدرن و سنتی ایرانی در تهران ایجاد می‌کند.
مارکُف در سال‌های خدمتش در تهران، خانه‌های زیادی ساخت که اکنون اطلاعات چندانی از آن‌ها در دسترس نیست و حتی برخی از آن‌ها تخریب شده‌اند، اما چندین اثر شاخص از مارکف به یادگار مانده است و برخی از آن‌ها حفظ شده‌اند و برخی دیگر به حفاظت فوری نیاز دارند.
ایسنا درباره آثاری که از مارکُف در تهران به جای مانده و وضعیت حال حاضر آن‌ها، با «اسکندر مختاری» ـ معمار و مرمتگر ـ گفت‌وگویی کرد که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:
«از جمله معماران تاثیرگذار در جنبش معماری تحول «نیکولای مارکُف» معمار گرجستانی است که از سال ۱۹۲۱ به بعد وارد کار معماری شد. «مدرسه البرز» نخستین اثری است که "مارکُف" در ایران ساخته و یکی از مهم‌ترین آثار معماری معاصر ایران و برجسته‌ترین کار‌های این معمار به شمار می‌آید. معماری این مدرسه بعد‌ها به عنوان الگو برای دیگر معماران مورد استفاده قرار گرفت. «مدرسه البرز» در سال ۱۳۰۳ ساخته و در فهرست آثار ملی ثبت شده است و از سال تاسیس تاکنون خدمات آموزشی ارائه داده است.
از دیگر اقدامات مارکف، بازسازی مدرسه «دارالفنون» است که در سال ۱۳۰۷ انجام شد، به عبارتی ساختمان فعلی دارالفنون که هنوز پابرجاست، کار «مارکُف» است و از عمر آن حدود ۹۵ سال می‌گذرد. این مدرسه هم در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
مدرسه دخترانه «ژاندارک» پروژه دیگر «مارکُف» در تهران بوده که شبیه «مدرسه البرز» است. این مدرسه هم در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما با این وجود وضعیت مناسبی ندارد و بیشتر بخش‌های آن در حال حاضر بدون استفاده است.
مدرسه دخترانه دیگری به نام «انوشیروان دادگر» در خیابان انقلاب روبروی پارک دانشجو ساخته که این مدرسه هم مانند «البرز» از ابتدای ساخت تا کنون فعال بوده است.
«زندان قصر» یکی دیگر از آثار این معمار گرجی تبار است که در سال ۱۳۰۷ ساخته شد. خوشبختانه این اثر مارکُف از بلایا جان سالم به در برد و علاوه‌بر ثبت در فهرست آثار ملی، درحال حاضر به عنوان «موزه» کاربرد دارد.
ساختمان پست تهران نیز اثر دیگری از مارکُف است و پس از مرمت و تغییر کارکرد به موزه، در حال حاضر حال خوبی دارد.
مارکف همچنین دو دانش‌سرا در تهران ساخت که یکی دانش‌سرای عالی واقع در باغ نگارستان است و دانشگاه تهران امروز در آن خدمات فرهنگی ارائه می‌دهد و دیگری دانش‌سرای مقدماتی (دانشگاه خوارزمی) در خیابان مفتح است.
«کارخانه قند ورامین» نیز از کار‌های شاخص این معمار است که در ادامه آن، مجموعه مسکونی برای کارکنان این کارخانه ساخت. این کارخانه هم ثبت آثار ملی شده است، اما امروز حال و روز مناسبی ندارد.
مارکُف تعدادی خانه هم در تهران ساخته است که برخی از آن‌ها ناشناخته هستند، اما از نحوه معماری آن‌ها می‌توان متوجه امضای مارکُف شد.
خانه «پروفسور عدل» یکی از همین خانه‌هاست که این معمار در کنار خیابان ولیعصر تهران ساخت این خانه ثبت ملی شده و در اختیار فرهنگستان هنر است.
خانه «پیرنیا» در لاله‌زار نیز که امروز موزه طب سنتی و گیاهان دارویی است، از جمله آثار مارکُف بوده و از جمله آثار ملی است که مرمت شده و وضعیت خوبی دارد.
خانه «حسن خان اکبر» که مدتی دفتر کار این معمار بوده و در خیابان جمهوری امروزی و سمت شرقی ساختمان پلاسکو واقع است، از دیگر آثار مارکُف به شمار می‌آید که در آثار ملی ثبت شده، اما وضعیت نامساعدی دارد و در حال تخریب است که باید فوری رسیدگی شود.
نکته جالب درباره مارکُف این است که علاوه‌بر ساخت دو کلیسا در تهران، یکی در خیابان مفتح و دیگری در خیابان سی‌تیر، مسجدی به نام «امین‌الدوله» در خیابان هدایت ساخته است.
یکی از شاهکار‌های مارکُف مقبره شاهزاده گرجی در مجموعه گورستان ارامنه در منطقه دولاب تهران است، با وجود این‌که این مجموعه در فهرست میراث ملی ثبت شده است و یک بار هم مرمت شده، اما الان در وضعیت مناسبی نیست. با این حال یکی از زیباترین کار‌های اوست. مقبره مارکُف و همسرش نیز در چند قدمی مقبره شاهزاده گرجی قرار دارد. کلیسای کوچکی هم در این مجموعه وجود دارد که فکر می‌کنم از آثار این معمار است.»
مختاری در ادامه درباره سبک معماری «مارکُف»، گفت: مارکُف بر معماری بلدیه تهران که از سال ۱۳۰۲ با آمدن کریم آقاخان بوذرجمهری اقدامات موفقی را برای آماده کردن شهر برای دوره‌ای جدید از حیات شهری انجام داد؛ نقش اساسی و موثری داشته است.
این پژوهشگر مطالعات معماری افزود: سبک معماری این دوره متأثر از کار‌های مارکُف است. در واقع آثار مارکُف آن‌قدر اهمیت داشته که از سال ۱۳۰۵ هیأت وزیران مصوبه‌ای را تصویب می‌کند که از آن به بعد دولت اجازه دارد ساختمان‌های دولتی را بدون مناقصه با احتساب حق‌الزحمه چهار درصد برای طراحی و نظارت اجرا به «مارکُف» واگذار کنند و این مصوبه در تاریخ توسعه شهری تهران بی‌نظیر است.
مختاری بیان کرد: کار متمایز و برجسته مارکف این بود که از طرح‌های مدرن برای ساخت بنا استفاده می‌کرد، اما برای نمای بیرونی اثر از مفاهیم و جزئیات معماری ایرانی در دوران اسلامی استفاده بهره می‌برد. ساختمان‌هایی که او ساخته در شهر، غریبه به نظر نمی‌آیند و در پیوند با معماری گذشته ایران هستند. به عنوان مثال، برای مدرسه دارالفنون سردری با ایوانی با شکوه به شیوه معماری ایرانی در دوران اسلامی می‌سازد و برای آرایه‌های سردر از هنر استاد «حسین لرزاده» بهره میکیرد. ورودی مدرسه البرز هم در پیوند با معمار ایرانی در دوران اسلامی است. او به حدی این کار را با دقت و وسواس انجام می‌دهد که به نظر می‌رسد این اثر کار یک معمار ایرانی است.
در بعضی مواقع هم در کار‌های او می‌بینیم که از عناصر و جزئیات فرنگی هم استفاده می‌کند، مانند سرسرای ورودی «مدرسه البرز» که به معماری نئوکلاسیک نزدیک است. گاهی هم ارجاعات او به معماری قبل از اسلام برمی‌گردد، مانند «مدرسه انوشیروان دادگر» که برای زرتشتیان تهران ساخته شده و «مارکُف» از سر ستون‌های دوره‌های هخامنشی برای نمای بیرونی آن استفاده کرده است. در طرح‌های دوران آغاز مدرن، استفاده از معماری سنتی ایرانی در تلفیق با معماری مدرن مهارت فراوانی را می‌خواسته والا این دو سبک با هم ترکیب نمی‌شدند، اما مارکُف توانسته بود که معماری مدرن و اروپایی با معماری ایرانی را بخوبی تلفیق و ترکیب کرده و سبک متفاوتی را خلق کند و این موجب شده است که وقتی می‌گوییم معماریِ مارکُف یک سبک خاص از معماری معاصر در ذهن نقش می‌بندد.
سرستون‌های مدرسه انوشیروان دادگر
منبع: ایسنا
