کالبدشکافی یک ذهن افراطی

به اعتقاد پژوهشگران و روحانیون، طرحی را که دارالافتاء ‌مصر تحت عنوان «کالبدشکافی یک ذهن افراطی» تهیه کرده است قصد دارد به منظور «باز‌سازی و بازپروری افراط‌گرایان» مباحثی را در بازنگری‌های فکری در داخل زندان‌های مصر به راه اندازد؛ مشابه همان تجربه‌ای که در دهه ٩٠ قرن گذشته در زندان‌های مصر پیاده شد و موجی از خشونت‌ها را در این کشور خاموش کرد یا به انزوا کشاند.

تهیه‌کنندگان این برنامه می‌گویند برخوردهای صرفا امنیتی برای مقابله با خشونت‌های فزاینده در کشور کافی نیست. باید در کنار آن برخوردهای فکری خاصی وجود داشته باشد تا زندان‌ها را «تروریست‌پرور» نکند. به‌همین‌منظور دارالافتاء مصر چند بروشور ارشادی تهیه کرده است که در آنها «تروریست‌ها» ‌را دسته‌بندی و نحوه تکوین و تبدیل آنها به افرادی تروریست یا روی‌آوردنشان به خشونت را شرح می‌دهد. همچنین شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی متناسب با رشد این عناصر را توضیح می‌دهد.

مصر از زمان برکناری محمد مرسی که وابسته به گروه اخوان‌المسلمین بود، درگیر نبردی سخت با گروه‌های تندروی اسلام‌گرا شده است. در این درگیری‌ها تاکنون صدها نفر از طرفداران اخوان‌المسلمین و هواداران این گروه کشته شده‌اند. ‌هزاران نفر نیز به اتهام اقدام برای تظاهرات یا اعمال خشونت‌آمیز دیگر یا وابستگی به گروه‌های غیرقانونی بازداشت و به زندان افتاده‌اند.

گزارش‌ها نشان می‌دهد بسیاری از این افراد تفکراتی افراطی دارند. آنها این تفکرات را به‌دلیل احساس ستمی که دارند یا ارتباطی که با نیروهای تندروی دیگر در داخل زندان‌ها پیدا کرد‌ه‌اند، یا مورد شکنجه و بد‌رفتاری واقع شده‌اند، به‌دست آورده‌اند.

برنامه «کالبد شکافی یک ذهنیت افراطی» فقط محدود به توضیح نحوه برخورد با زندانیان اسلام‌گرا نمی‌شود؛ بلکه هدفش به‌وجودآوردن سیستمی کامل برای برخورد با افراط‌گرایان به‌طور عام است تا نگذارد افرادی دیگر طعمه گروه‌های افراطی شوند.

ابراهیم نجم، مشاور مفتی جمهوری مصر، در گفت‌وگو با رویترز در دفتر خودش در دارالافتاء می‌گوید: «تولیدات این برنامه که دارالافتاء مصر تهیه کرده، برای همه در داخل و خارج مفید خواهد بود». این برنامه قرار بود از جولای گذشته به شیوه یک‌سری گفت‌وگوهای فکری با زندانیان به اجرا گذاشته شود.

به گفته نجم، «امیدواریم این مسئله سریع اتفاق بیفتد. امیدواریم حرکتی در این زمینه صورت گیرد». در این برنامه علاوه بر مقامات دارالافتاء مصر بعضی از پژوهشگران متخصص در امور حرکت‌های اسلامی، روان‌شناسان، جامعه‌شناسان و نیز رهبران سابق گروه جهاد اسلامی مشارکت دارند. برنامه آنها تشکیل نشست‌هایی برای بارش ذهنی مطابق آن چیزی است که در برنامه دارالافتاء آمده است.

در خلاصه این برنامه آمده است «هدف تهیه یک راهنمای ارشادی است که شیوه‌های تروریست‌ها و مراحل نشو و نمای آنها و نحوه ورودشان به اعمال تروریستی را توضیح دهد. همچنین عوامل داخلی و خارجی سوق‌دهنده فرد به این سمت یا زمینه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی همراه با آن را شرح دهد».

نتایج این برنامه شامل «توصیه‌های عملی است که سیاست‌ها و اقدامات روشنی را در ارتباط با نحوه تعامل با افراط‌گرایی به‌لحاظ فردی و فکری و همه زمینه‌های تحول آن را توضیح می‌دهد و عوامل مؤثر در هر مرحله و پیامدهای آن را بر‌می‌شمارد. هدف از این کار مشخص‌کردن راه‌های مقابله با این تحولات و متوقف‌کردن آنها و نیز باز‌پروری کسانی است که به کارهای تروریستی روی می‌آورند».

نجم می‌گوید: «ما همیشه گفته‌ایم برخوردهای امنیتی کافی نیست؛ باید برخوردهای فکری در دو سطح انجام شود. یکی در سطح درمانی که به معنای همدردی با این افکار و تعامل با آنهاست. دیگری در سطح پیشگیری که عبارت باشد از تقویت شخصیت جوانان تا به چنگال افراط‌گرایی نیفتند».

نجم انتظار دارد این دفترچه راهنما چند ماه دیگر منتشر شود. همچنین قرار است در لابه‌لای این برنامه یک کنفرانس بین‌المللی نیز برگزار شود تا از تجارب بین‌المللی در زمینه برخورد با افراط‌گرایی و افراط‌گرایان استفاده شود.

عنفوان جوانی
نجم می‌گوید انگیزه اصلی برای طرح این برنامه سلسله‌حملاتی بود که گروه‌های افراطی در سال‌های اخیر در مصر انجام دادند. به‌خصوص انفجار انتحاری در کلیسای قبطی‌های مصر در قاهره که ٢٩ کشته در پی داشت و داعش مسئولیت آن را برعهده گرفت.

نجم می‌گوید: ما در این حادثه خیلی تأمل کردیم. فردی ٢٣‌ساله در عنفوان جوانی با این تصور که وارد بهشت می‌شود، خودش را در کلیسا منفجر کرده است. مقامات مصری گفتند عامل این حمله فردی به‌نام محمود شفیق، اهل روستایی در استان الفیوم، واقع در جنوب قاهره بوده است.

او سال ٢٠١٤ به‌مدت چند ماه به اتهام داشتن اسلحه و مشارکت در تظاهراتی به طرفداری از اخوان‌المسلمین، بازداشت شده بود. شفیق بعد از اینکه از زندان آزاد شد، برای مدتی مخفی ماند و هیچ خبری از او نبود تا زمانی که دست به آن عملیات زد. دارالافتاء در خلاصه برنامه خود گفته است: «عملیات حمله به کلیسای قبطی‌ها نشان داد آزادکردن افراط‌گرایان بدون بازپروری آنها کاری خطرناک بوده و آنها را دوباره به اقدامات تروریستی بازمی‌گرداند».

سازمان‌های حقوق‌بشری می‌گویند در داخل زندان‌های مصر، به‌خصوص از سوی پلیس، موارد نقض قانون زیادی صورت می‌گیرد اما دولت این اتهام‌ها را رد کرده و می‌گوید موارد یاد‌شده کلی نیست و عاملان چنین اشتباهاتی را مجازات خواهد کرد.

تحرک فکری و برخورد خوب
در دهه ٩٠ قرن گذشته زندان‌های مصر مملو از ‌هزاران زندانی وابسته به جماعت اسلامی و سایر گروه‌های تندرو دیگر بود که در جریان درگیری‌های خشونت‌بار بین نیروهای امنیتی و این گروه‌ها بازداشت شده بودند. آن زمان مصر شاهد حملات متعددی از سوی این گروه‌ها به مقامات، نیروهای امنیتی و مناطق گردشگری بود.

سال ١٩٩٧ بعضی از رهبران جماعت اسلامی در زندان پیشنهادی همه‌جانبه را ارائه کردند که به موجب آن بعد از یک‌سری بازنگری‌های فکری به خشونت‌ها پایان می‌داد. این برنامه در مسیر اجرا با مشکلاتی مواجه شد، اما تا سال ٢٠٠١ کامل شد. مقامات مصری از این ابتکارعمل استقبال کردند. آنها از این بازنگری‌های فکری در زندان به‌خوبی استفاده کردند تا با ‌هزاران زندانی دیگر برخورد کرده و آنها را از تفکرات افراطی بازداشته و دوباره به آغوش جامعه برگردانند.

هم‌زمان مقامات اجرائی نیز دست به اقداماتی زدند که شامل بهبود برخورد با زندانیان و بهبود شرایط داخل زندان و نیز آزاد‌سازی تعداد زیادی از بازداشت‌شدگانی بود که برایشان احکام قضائی صادر شده بود. این پیشنهاد و پیامدهای بعدی‌اش موجب بروز گفت‌وگوهای فکری در داخل زندان‌ها شد و در ١٠ سال توانست تا حدود زیادی از خشونت و حملات گروه‌های تندرو بکاهد.

یکی از رهبران گروه جماعت اسلامی که آن زمان در این بازنگری‌های فکری در داخل زندان مشارکت داشت، ناجح ابراهیم است که هم‌اکنون یکی از اعضای شرکت‌کننده در برنامه دارالافتاء کنونی است. در گفت‌وگویی که رویترز با او در شهر ساحلی اسکندریه داشت، او ابراز امیدواری کرد این برنامه هرچه‌زودتر از حیطه بحث و بررسی خارج شده و در واقعیت به اجرا در‌آید.

او می‌گوید: «من تابه‌حال در تهیه راهنماهای زیادی از این قبیل شرکت کرده‌ام، اما به اجرا درنیامده است، زیرا دولت به آن اجازه نمی‌دهد. حتی درباره تجارب سابق که خیلی هم مفید و خوب، به‌خصوص برای دولت بود دیدیم توجه کافی نشد و در سال‌های گذشته مغفول ماند».
ابراهیم که یک پزشک و از سال ١٩٨١ الی ٢٠٠٥ در زندان بوده، هشدار می‌دهد و می‌گوید، باید مراقب «زادوولد تروریست‌ها» در داخل زندان‌های مصر بود.

به گفته او، «٩٩ درصد زندانیان موجود مرتکب اعمال خشونت‌آمیزی نشده‌اند، زیرا کسانی که دست به اسلحه می‌برند در درگیری با نیروهای امنیتی کشته می‌شوند، اما کسانی که وارد زندان می‌شوند یا جوانانی هستند که در تظاهرات شرکت کرده‌اند یا کسانی هستند که به‌نوعی به اخوان‌المسلمین وابستگی دارند. بعضی‌شان نیز استادان دانشگاه یا دانشجویان دانشگاه پزشکی و مهندسی و... هستند».

او می‌افزاید: «اینها تحت‌تأثیر منازعات سیاسی هستند و در پی حوادثی به این نزاع کشیده شده‌اند. بهترین کار این است که تفکر اینها را تغییر دهیم».

او درعین‌حال هشدار می‌دهد که امثال این افراد می‌توانند از یک زندانی ساده که وابستگی به تشکیلاتی ندارد و تفکری الحادی را دنبال نمی‌کند، به یک دشمن خطرناک دولت و چه‌بسا یک تروریست در آینده تبدیل شوند. ابراهیم که در کتابخانه‌اش رمان و کتاب‌های گوناگون در حوزه‌های مختلف دارد، می‌افزاید: «کسانی که در زندان هستند به نظر من نیاز به یک تحرک فکری و برخورد‌های خوب دارند. این را ما قبلا در همان برنامه توقف خشونت‌ها امتحان کردیم. آن برنامه موفق بود، زیرا یک حرکت فکری بزرگ را در داخل زندان‌ها ایجاد کرد و برخورد خوبی با زندانیان شد».

تغییر قضاوت
یکی از شرکت‌کنندگان دیگر در برنامه دارالافتاء مصر، محمد خیال است که یک روزنامه‌نگار جوان در روزنامه الشروق به‌شمار می‌رود و در حوزه حرکت‌های اسلامی فعالیت می‌کند. او نیز نمونه‌هایی را ارائه می‌دهد که تابه‌حال با آنها سروکار داشته است. او جوانانی را مثال می‌زند که بعد از آزادی‌شان از زندان، به خشونت و افراط‌گرایی روی آورده‌اند.

او نیز می‌گوید: «بحران بزرگ‌تر، مسئله زندان موقت است؛ جوانی برای مثال سه سال را در بین همین افراد تندرو به صورت حبس موقت می‌گذراند. در آخر او در قضیه‌ای محاکمه و تبرئه می‌شود، آن‌وقت چه اتفاقی می‌افتد؟ نتیجه‌اش این است که داعش را که در اطراف و در صحرای سینا و مناطق بیابانی بود، خود دولت به وسط قاهره و مناطق مرکزی می‌کشاند». او به گروه «ایالت سیناء» اشاره می‌کند که خود را متحد داعش می‌داند و یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های تندرو در مصر به‌شمار می‌رود. این گروه در مناطق شمال سیناء حضور دارد.

محمد خیال در گفت‌وگو با رویترز خواستار اصلاحاتی قانونی، به‌خصوص برای کسانی می‌شود که در قضایایی مثل تظاهرات متهم شده‌اند و می‌گوید، اینها را نباید به زندان انداخت یا دست‌کم اگر زندانی می‌شوند، آنها را باید از زندانیان سرشناس جدا نگه داشت؛ یعنی زندانیانی که به گروه‌های تندرو وابسته بوده یا تفکراتی افراطی و خطرناک دارند. او پیشنهاد می‌کند باید به شیوخ تکیه کرد، اما به تعبیر او نه کسانی که «مهره‌های سوخته» هستند، زیرا اکثر زندانیان اسلام‌گرا حاضر نیستند با کسانی که به‌نوعی با نظام کنونی ارتباط دارند همکاری کنند.

ناجح ابراهیم، اما دراین‌باره می‌گوید: «حتی اگر صددرصد قانع نشوند، شما قضاوت‌های آنها را متزلزل کرده‌اید. این ارتباط را باید حفظ کرد. همین ارتباط مانع آن می‌شود که او سر از تروریسم دربیاورد. این ارتباط تا حد زیادی مانع می‌شود. حتی اگر شما موفق نشوید که او را برگردانید، مانع آن شده‌اید که او به سمت تفکرات افراطی‌تر برود. دست‌کم اینکه شما یک دیدگاه دیگر را به او انتقال داده‌ و با او برخورد خوبی داشته‌اید».

منبع: رویترز عربی