روزی که رضاشاه پرونده نفت را در بخاری انداخت

روز هفتم خرداد سال1280 ه.ش مطابق با 28 ماه مه 1901 میلادی، امتیازنامه دارسی در هجده فصل میان مظفرالدین شاه قاجار، امین‌السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله و مهندس‌الممالک (نظام‌الدین غفاری) از ایران و آلفرد ماریوت نماینده ویلیام ناکس دارسی به امضا رسید. به موجب این قرارداد حق انحصاری اکتشاف و استخراج و پالایش نفت در سراسر ایران جز پنج ایالت شمالی (آذربایجان‌، گیلان‌، مازندران‌، گرگان و خراسان‌) به مدت ۶۰ سال به دارسی واگذار شد. او در برابر، متعهد شد طی دو سال شرکت یا شرکت‌هایی را برای بهره‌برداری از امتیاز، تأسیس کرده و ۱۶ درصد از منافع خالص خود را به‌عنوان حق‌الامتیاز و 20 هزار لیره نیز نقداً به‌عنوان سهم ایران به‌دولت ایران بپردازد و در انقضای مدت ۶۰ ساله (سال ۱۹۶۱) تمامی دارایی‌ شرکت بدون پرداخت هیچ‌گونه عوارضی به تملک دولت ایران درآید. «ویلیام ناکس دارسی» طبق وعده خود به فاصله دو سال پس از اخذ امتیاز، شرکتی را با هدف تلاش برای یافتن نفت ایران تأسیس کرد و این شرکت در 1287 در مسجد سلیمان موفق به استخراج نفت شد. این قرارداد در جنبش مشروطه، فروپاشی سلسله قاجاریه و روی کار آمدن پهلوی اول از سوی دو طرف اجرا می‌شد تا اینکه بنا به دلایلی دولت ایران تصمیم به بازبینی و تجدید نظر در کلیت و فصول هجده گانه آن گرفت.

روز شنبه 5 آذرسال 1311 مطابق با ۲۶ نوامبر ۱۹۳۲ پس از به نتیجه نرسیدن مذاکرات ایران با طرف مقابل، رضاشاه در جلسه روز بعد هیأت دولت، پرونده نفت را در آتش بخاری انداخت و گفت وزیران از جلسه خارج نشوند تا لایحه‌ای مربوط به لغو امتیاز نفت تهیه شود. به‌دنبال این تصمیم روزنامه اطلاعات نخستین فوق‌العاده‌ خود را در روز یکشنبه 6 آذرماه 1311 با تیتر بزرگ «امتیازنامه دارسی لغو شد» منتشر کرد: «شوق و شعف مفرطی که بر اثر مژده‌ الغای امتیاز نامه‌ نفت جنوب برای ما دست داده است نتوانستیم این خبر برجسته و مهم را تا فردا عصر به‌ عهده‌ تعویق اندازیم. امتیازنامه دارسی لغو شد. یعنی یکی دیگر از آثار ننگین ادوار تاریک ایران که توجه مردم به الغای آن معطوف بود براثر توجه مخصوص حکومت وطن پرست مملکت زائل شد و این لکه کثیف از لوح ضمیر ایران به‌دست قائد توانای مملکت پاک شد. افکار عمومی همین انتظار را از سرپرست حقیقی خود داشت و به این جهت این بزرگترین مژده‌ای است که در این روز سعید به خوانندگان محترم خود می‌دهیم و در حقیقت بهترین عیدی است که از طرف شخص اول مملکت به ملت اعطا شده است. به پاس این عطیه‌ بزرگ و از بین رفتن یک قرارداد موهن و شومی که ثروت مملکت را در برابر ثمن‌بخسی از دست داده بود مقتضی است تمام طبقات جشن بگیرند، در ضیافت و سرور شرکت نمایند و این قدم بزرگ حکومت ترقی‌خواه خود را با هلهله و شادمانی استقبال نمایند.»

به‌دنبال این اعلام نظر دولت ایران، جراید از برگزاری جشن و سرور در سراسر کشور خبر می‌دهند: «عید بزرگ تاریخی و جشن و سرور ملی - به افتخار روز تاریخی الغای امتیاز نفت جنوب و تصمیم دولت به محو آثار ادوار ظلمانی و امتیاز دارسی، تمام افراد بشاش و خندان و با یک قلب مملو از مسرت مشغول تهیه و برگزاری مجالس جشن و سرور هستند و تجار و اصناف، بازارها، مغازه‌ها و دکاکین همه چراغانی خواهند نمود و تمام افراد در این جشن ملی که تصور آن از قوه خیال هم خارج خواهد بود شرکت می‌نمایند.» حسن تقی‌زاده وزیر مالیه چند روز بعد در نامه‌ای به ت.ال.جکس مدیرعامل کمپانی، لغو امتیازنامه دارسی را از سوی دولت ایران اعلام می‌کند. روزنامه کوشش در شماره روز سه‌شنبه 8 آذر در صفحه اول خود با تیتر بشارت عظیم الغای امتیازنامه نفت جنوب، به چاپ این نامه می‌پردازد:

دولت ایران مکرر به اطلاع کمپانی نفت انگلیس و ایران رسانیده است که امتیاز دارسی مورخه 1901 مسیحی مصالح و منافع کشور ایران را تأمین نمی‌کند و لازم می‌دانست هر چه زودتر پایه روابط دولت شاهنشاهی و کمپانی براساس قرارداد تازه‌ای که مستلزم تأمین منافع واقعی مملکت ایران باشد گذارده شود. معایب و نواقص امتیازنامه دارسی و عدم توافق آن با منافع ایران به‌طوری که مکرر خاطرنشان شده جای هیچ تردید نیست و البته دولت ایران حقاً و منطقاً نمی‌تواند خود را ملزم به مقررات امتیاز نامه‌ای که قبل از استقرار مشروطیت داده شده با طرزی که اینگونه امتیازات در آن زمان‌ها تحصیل و اعطا می‌شده بداند.مع ذالک، به امید اینکه کمپانی اقتضای زمان و موقعیت امروز مملکت ایران را در نظر گرفته و منافع آن را مطابق این مقتضیات تأمین نماید. دولت ایران از اعمال حق خود در الغا امتیاز دارسی تا بحال خود‌داری نمود.متأسفانه در مقابل صبوری دولت شاهنشاهی از طرف کمپانی نفت نه تنها اقدامی عملی در تأمین منافع مملکت ایران بعمل نیامد بلکه هر چه بر توسعه و بسط کمپانی نفت انگلیس و ایران افزوده شد منافع ایران بیشتر دچار تضییع شد. بنابراین دولت ایران از نیل به نتیجه‌ای که در نظر داشت یعنی از رسیدن به مقصود از طریق مذاکره با کمپانی مأیوس و ناچار راه تأمین حقوق خود را منحصر به الغای امتیاز دارسی دیده و این وزارتخانه برحسب تصمیم دولت شاهنشاهی اعلام می‌دارد که از این پس امتیازنامه دارسی را ملغی و بلا اثر می‌داند. در همان حال نظر به اینکه دولت ایران قصدی جز تأمین منافع مملکت ندارد، اگر کمپانی نفت انگلیس و ایران برخلاف گذشته حاضر شود منافع مملکت ایران را مطابق نظر دولت ایران و بر وفق عدالت و انصاف تأمین نموده وثایق لازمه را برای تأمین منافع مذکوره بدهد، دولت ایران از اعطای امتیاز جدیدی به آن کمپانی اصولاً امتناع نخواهد داشت.- وزیر مالیه

سرانجام در روز ۱۰ آذر ۱۳۱۱ نمایندگان مجلس شورای ملی با تأیید تصمیم دولت، لغو امتیازنامه نفتی دارسی را تصویب کردند.

منبع: روزنامه ایران