اختلال اقتصادی با فیلترینگ فضای مجازی

وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات از رایزنی با شورای‌عالی امنیت ملی برای رفع فیلتر تلگرام خبر داد. آذری جهرمی، «حذف گروه‌های خشونت‌طلب» از سوی مدیران تلگرام را نیز یکی از شروط برای رفع فیلتر این پیام‌رسان اعلام کرده است. یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی زمان رفع فیلتر تلگرام را پایان هفته جاری اعلام کرده است.

فارغ از تصمیم اضطراری برای مسدود کردن تلگرام به‌واسطه خط‌دهی و شایعه‌پراکنی برخی از کانال‌های تلگرامی، می‌توان رویکرد مورد بحث درباره شبکه‌های اجتماعی در کشور را به دو دسته تقسیم کرد. در یکسو رویکردی سلبی با اشاره به تهدیدات شبکه‌های اجتماعی خواهان محدودیت در دسترسی شهروندان به فضای مجازی است.

در سوی مقابل عده‌ای با اشاره به فرصت‌های بالقوه شبکه‌های اجتماعی و اثرات جانبی فیلترینگ خواهان کاهش محدودیت در استفاده از فضای مجازی هستند. نمونه‌ای از این فرصت‌ها، کسب‌و‌کارهای تلگرام‌محور است که در صورت مسدود شدن این نرم‌افزار از بین خواهند رفت. پژوهش‌های علمی بسیاری نیز نشان‌دهنده نقض غرض و سوء اثر محدودسازی شبکه‌های اجتماعی در کشورهای مختلف است. این پژوهش‌ها نشان می‌دهد شناخت بستر مجازی و ایجاد فضای تعاملی می‌تواند حتی در فضای کنونی به مدیریت آشوب‌ها و بازگشت آرامش پایدار کمک کند.

بستر مجازی آرامش اجتماعی
روز گذشته یک مقام دولتی و یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس از رفع فیلتر قریب‌الوقوع پیام‌رسان تلگرام و نرم‌افزار اینستاگرام خبر دادند. به گفته وزیر ارتباطات دولت در تلاش است تا با هماهنگی شورای عالی امنیت ملی تلگرام را به صورت مشروط و تدریجی رفع فیلتر کند.

علیرضا رحیمی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجه نیز با انتشار مطلبی در کانال تلگرامی خود از رفع فیلتر این نرم‌افزار در پایان هفته جاری خبر داد. فارغ از تصمیم اتخاذ شده مبنی‌بر محدود کردن دسترسی به این دو نرم‌افزار، طی سال‌های اخیر دو دیدگاه غالب درباره نحوه استفاده از شبکه‌های مجازی در کشور وجود داشته است.

دیدگاهی سلبی که این نرم‌افزارها را یک تهدید دانسته و خواهان محدودیت در دسترسی به پیام‌رسان‌های وب‌محور است. در نگاهی دیگر نیز فرصت‌های ایجاد شده از کانال این ابزارهای ارتباطی مدرن در کنار تهدیدهای آن در نظر گرفته می‌شود. فرصت‌‌هایی که کسب‌وکارهای وب‌محور نمونه‌ای از وجهه اقتصادی آن و ایجاد محیط ارتباط شفاف و قابل‌اعتماد یکی از وجوه اجتماعی و سیاسی آن است.

پایان فیلترینگ؟
روز سه‌شنبه، خبر رفع فیلترینگ پیام‌رسان «تلگرام» و نرم‌افزار «اینستاگرام» در خروجی سایت‌های خبری قرار گرفت. خبری که البته فیلترینگ مجدد این دو نرم‌افزار شبکه‌محور پس از چند دقیقه حکایت از عدم صحت آن داشت. این دو نرم‌افزار پس از ناآرامی‌های شکل‌گرفته در برخی از نقاط کشور طی روزهای اخیر و به‌واسطه خط‌دهی و شایعه‌پراکنی برخی از کانال‌های تلگرامی از دسترس کاربران ایرانی خارج شده بود.

روز گذشته نیز وزیر ارتباطات و فن‌آوری اطلاعات، در حاشیه جلسه هیات دولت از پیگیری دولت برای رفع فیلترینگ این دو نرم‌افزار مشروط به حذف گروه‌های خشونت‌طلب خبر داد. به گفته آذری جهرمی باوجود فرصت‌هایی که شبکه‌های پیام‌رسان برای برخی از کسب‌وکارها و دسترسی مردم به اطلاعات فراهم کرده‌اند، به‌واسطه تهدید امنیت ملی از طریق مطالب منتشر شده از سوی برخی از کانال‌های تلگرامی، با وجود برخی از نظرات مخالف در جلسه شورای عالی امنیت ملی در نهایت تصمیم گرفته شد که این دو نرم‌افزار وب‌محور تا آرام شدن شرایط، فیلتر شوند.

به گفته آذری جهرمی دولت در تلاش است تا با هماهنگی شورای عالی امنیت ملی امکان دسترسی به این نرم‌افزارها را برای مناطقی که آرامش به آنها بازگشته است، فراهم کند. روز گذشته همچنین یکی از اعضای کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی کشور با انتشار مطلبی در کانال تلگرامی خود، ضمن شرح برخی از جزئیات جلسه کمیسیون امنیت ملی، از رفع فیلترینگ اینستاگرام و تلگرام تا پایان هفته‌جاری خبر داد.

فیلترینگ، از دو زاویه
فارغ از این تصمیم اضطراری می‌توان دیدگاه‌های موجود درباره نحوه مدیریت شبکه‌های اجتماعی را در دو دسته طبقه‌بندی کرد. دیدگاه نخست حاوی نوعی نگاه سلبی به شبکه‌های اجتماعی است. از زاویه دید این نگاه به‌واسطه سوءاثری که شایعات و پیرایش خبری برخی از کانال‌های تلگرامی با جهت‌دهی به افکار عمومی می‌تواند نقش پوست خربزه را زیر پا ایفا کند، دسترسی مردم به این شبکه‌های اجتماعی باید به‌واسطه وجود این تهدید بالقوه محدود شود.

اما در سوی دیگر زاویه نگاه دیگری وجود دارد که ضمن آگاهی از این تهدید بالقوه شبکه‌های اجتماعی را فرصتی برای ایجاد یک حلقه ارتباطی قابل اعتماد و تعاملی بین حاکمیت، بدنه عمومی و نهادهای اجتماعی می‌داند. اما در خصوص رابطه دولت و افکار عمومی یکی از ملاحظاتی که همیشه وجود دارد شبکه اطلاع‌رسانی مستند و شفاف بوده است. حلقه‌ای که عدم شکل‌گیری آن یکی از مهم‌ترین دلایل شیوع اخبار غیرواقعی و سوق یافتن شهروندان به سمت رسانه‌های غیررسمی است.

یک پیام‌رسان چندوجهی
بررسی داستان رواج برخی از شبکه‌های اجتماعی طی سال‌های اخیر حکایت از وجود وجوه مختلف کارکردی برای برخی از شبکه‌های اجتماعی رواج یافته در کشور دارد. برخی از آمارهای رسمی تعداد کسب‌وکارهای تلگرام‌محور در کشور را بیش از ۱۰ هزار تخمین زده‌اند. بنابراین فیلتر دائمی تلگرام با توجه به عدم امکان جابه‌جایی این کسب‌وکارها روی شبکه ارتباطی دیگر به منزله تعطیلی این کسب‌و‌کارها و بیکار شدن ده‌ها هزار نفر است.

افزون بر این بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد بسیاری از بنگاه‌های خصوصی و سازمان‌های دولتی از این نرم‌افزار به‌عنوان ابزار ارتباط درون‌سازمانی استفاده می‌کردند. بنابراین دامنه اثر اقتصادی فیلترینگ تلگرام می‌تواند بسیار وسیع‌تر از تعطیلی کسب‌و‌کارهای قائم بر این پیام‌رسان رایج در ایران باشد.

در نتیجه مسدود کردن این نرم‌افزار در فضای فعلی می‌تواند نوعی نقض‌غرض به واسطه ایجاد برخی نارضایتی‌ها باشد. نتایج پژوهش‌های دانشگاهی در جست‌وجوی الگوی رفتاری شهروندان در مواجهه با فیلترینگ، حکایت از اثر معکوس فیلترینگ بر رفتار برخی از کاربران دارد.

برای مثال بررسی‌های صورت‌گرفته در دانشگاه «کارولینای شمالی» که در نشریه علمی «روانشناسی اجتماعی» به انتشار رسیده است، نشان می‌دهد که میزان استفاده کاربران از خبرگزاری‌های رسمی و دولتی پس از فیلترینگ سایر خبرگزاری‌ها به میزان زیادی کاهش خواهد یافت.

از سوی دیگر اثر روانی این اقدام باعث افزایش میزان حساسیت و کنجکاوی شهروندان برای مشاهده محتوای فیلتر شده از طریق دور زدن فیلترینگ می‌شود. افزون بر این تحقیقات نشان می‌دهد اثرگذاری محتوای فیلتر شده به‌واسطه واکنش روانی ذهن در مواجهه با «موجودیت غیر دسترس» در چنین شرایطی افزایش می‌یابد. رفتاری که صاحب‌نظران حوزه روانشناسی از آن با نام «واکنش مقاومتی» یا «واکنایی» یاد می‌کنند.

نمونه‌ای از چنین اثری را می‌توان در نمودار جست‌وجوی عبارت «فیلترشکن» در جست‌وجوگر «گوگل» پس از فیلتر شدن پیام‌رسان تلگرام و نیز اینستاگرام جست‌و‌جو کرد. این روند نشان می‌دهد همزمان با فیلتر شدن این دو نرم‌افزار بخش قابل‌توجهی از شهروندان تلاش کرده‌اند با استفاده از ابزارهایی چون فیلترشکن به این نرم‌افزارها که در سال‌های اخیر کارکردی فراتر از یک شبکه اجتماعی در کشور داشتند، دسترسی پیدا کنند.

اثر معکوس دیگری که در چنین شرایطی امکان بروز پیدا می‌کنند افزایش «تماشاگران زنده» به‌واسطه نبود تصاویر انعکاسی از شبکه ارتباطی مجازی در حاشیه و متن ناآرامی‌ها است. ماهیت هیجان‌انگیز اخبار منتشر شده از یک سو و تمایل ذاتی شهروندان به آگاهی از حوادث ممکن است باعث حضور برخی از شهروندان برای اقناع این حس کنجکاوی شود.چنین نتیجه‌ای در بررسی تجربه بیداری اسلامی در پژوهش« ابوذر گوهری مقدم » عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق(ع) نیز دیده می‌شود.

بر مبنای یافته‌‌های این پژوهشگر پالایش اطلاعات یکی از مهم‌ترین عوامل جابجایی مردم از پای رایانه به خیابان بود. بررسی‌ها نشان دهنده ردپای این تماشاگران زنده در تجمعات شکل‌گرفته در مصر پس از قطع شبکه ارتباطی است؛ بنابراین روی دیگر کاهش دسترسی به شبکه‌های اجتماعی تبدیل اعتراضات مدنی و مطالبه‌محور به ناآرامی‌های خیابانی است.

پژوهش‌های دانشگاهی همچنین نشان می‌دهد اطلاع از وجود اطلاعات غیر‌قابل دسترس اثر قابل‌توجهی در کاهش میزان اعتماد عمومی نسبت به صداقت و شفافیت بخش عمومی دارد. افزون بر این محتوای ایجاد شده در شبکه‌های اجتماعی همانطور که می‌تواند تهدیدکننده امنیت ملی باشد، می‌تواند ابزاری برای ارتقای آگاهی شهروندان و ابزاری برای شکل‌گیری فضای تعاملی و مطالبه‌محور باشد.

با توجه به اینکه بسیاری از نارضایتی‌ها و مطالبات اجتماعی در مواقع احساس عدم اثرگذاری ایجاد می‌شود و با توجه به نبود مکانیزمی برای شکل‌گیری فضای تعاملی بین شهروندان و راس هرم سیاست‌گذاری در کشور بازگشایی مجدد شبکه اجتماعی در صورت همراه شدن با گام‌های بعدی در بیان واقعیات مستند می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای تحقق فضای گفت‌وگوی تعاملی و دسترسی شهروندان به محتوای مستند، شفاف و قابل‌اعتماد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پیش‌شرط‌های حضور سرمایه اجتماعی باشد.